Illegaliteit wordt toch niet strafbaar gesteld. Begin april werd na veel politiek gehandjeklap duidelijk dat de PvdA de illegalen via ruilhandel met de VVD had gered van strafbaarstelling. En daarmee gered van potentiele gevangenisstraf. Toch?

De facto worden illegalen in Nederland al jaren behandeld als criminelen.

Even opfrissen: wat hield de strafbaarstelling van illegaliteit nu precies in? In het wetsvoorstel van de VVD zou de illegaal een hechtenis van maximaal drie maanden kunnen krijgen of een geldboete van bijna €4.000. Knappe illegaal die dat op zak heeft, dat zou dus de “vervangende hechtenis” oftewel gevangenisstraf worden. Dat plan is nu van de baan. Betekent dit nu dat de illegaal geen gevangenisstraf meer boven het hoofd hangt?

Voor ongedocumenteerde vreemdelingen in Nederland zal er in de praktijk weinig veranderen. Zij hebben al sinds jaar en dag te maken met de zogenaamde vreemdelingenbewaring of vreemdelingendetentie. Deze verschilt weinig van de strafrechtelijke detentie die opgelegd zou kunnen worden als illegaliteit strafbaar gesteld zou zijn.

Naast de kritiek op de praktische uitvoerbaarheid, was een veel gehoorde reactie op de strafbaarstelling van illegaliteit dat het om een symbolische regeling zou gaan. PvdA’ers als Samsom en Hilhorst bleven de nadruk leggen op het symbolische karakter van de maatregel, die in de praktijk waarschijnlijk voor de illegaal weinig zou betekenen. Dit uiteraard om de protesterende achterban gerust te stellen.

De strafbaarstelling van illegalen zou inderdaad een hoog symbolisch karakter hebben omdat er in de praktijk weinig zou veranderen. Maar het niet invoeren van de strafbaarstelling is – om dezelfde reden – even symbolisch. De facto worden illegalen in Nederland namelijk al jaren behandeld als criminelen.

In tegenstelling tot strafbaarstelling van illegaliteit is vreemdelingendetentie een bestuurlijke maatregel die niet in het wetboek van strafrecht is vastgelegd. De maatregel beoogt dat vreemdelingen die geen verblijfsvergunning hebben bemachtigd, zich niet aan uitzetting kunnen onttrekken. Deze vreemdelingen zonder verblijfsvergunning -“illegalen”- worden vastgehouden in detentiecentra waar de omstandigheden vergelijkbaar zijn met de omstandigheden waaronder strafrechtelijk gedetineerden in gevangenissen verblijven.

Niet alleen volwassenen, maar ook kinderen worden op deze manier vastgehouden. Op grond van de Nederlandse Vreemdelingenwet kunnen ouders en kinderen in zogenaamde grensdetentie worden geplaatst, nog voordat überhaupt is vastgesteld of zij voor een verblijfstatus in Nederland in aanmerking komen. In januari van dit jaar bundelden verschillende organisaties -waaronder Amnesty International, Vluchtelingenwerk, Defence for Children en Unicef- hun krachten en vroegen om een wettelijk verbod op kinderen in vreemdelingendetentie.

Op 24 april verscheen het rapport “Veiligheid van vreemdelingen” van de Onderzoeksraad voor Veiligheid waarin werd geconcludeerd dat asielzoekers in detentiecentra en opvanglocaties lichamelijke of geestelijke schade riskeren. De Raad adviseert staatssecretaris Teeven maatregelen te nemen om deze risico’s te beperken.

Moeten we verrast zijn door deze resultaten? Of hebben we eerder al een aantal waarschuwingen gemist?

Al in 2008 publiceerde Amnesty International een kritisch rapport over de status van de vreemdelingendetentie in Nederland. Het rapport was niet mals, er was grote kritiek op de manier waarop Nederland vreemdelingen “in bewaring hield”. De brand in het uitzetcentrum op Schiphol in 2005, waarbij 11 illegale vreemdelingen omkwamen, lag waarschijnlijk nog vers in het geheugen. De ramp bracht pijnlijk aan het licht dat het met de brandveiligheid in het cellencomplex niet goed gesteld was.

Steeds meer mensen worden in detentie vastgehouden. Ten opzichte van 25 jaar geleden zijn er 15 keer zoveel cellen beschikbaar voor vreemdelingen. Volgens schattingen van Amnesty sluit Nederland jaarlijks ongeveer 10.000 ongedocumenteerde vreemdelingen op. Het onderzoek van Amnesty wees daarnaast uit dat de tijd dat een vreemdeling in Nederland in detentie verblijft gemiddeld 100 dagen is. In uitzonderlijke gevallen loopt de detentie zelfs op tot een jaar. Hieronder zijn ook mensen die wel degelijk recht hebben op verblijf in Nederland maar tijdens de gehele procedure in detentie verblijven.

De zaak van de Russische asielzoeker Aleksandr Dolmatov kreeg veel aandacht. Door een fout in het nieuwe digitale administratiesysteem van de IND werd hij aangemerkt als “uitzetbaar”. Hierdoor zat hij maandenlang onterecht vast en pleegde hij in januari 2013 uiteindelijk zelfmoord in zijn cel, uit angst om terug te moeten keren naar Rusland. Een dood als die van Dolmatov is helaas geen uitzondering. Eind april kwam naar buiten dat de Armeense asielzoeker Artavazd Gazparyan -die in bewaring verbleef- twee weken daarvoor zelfmoord pleegde. De man, die in december 2013 naar Nederland was gekomen, had zware psychiatrische klachten maar kreeg hiervoor in detentie niet de hulp die hij nodig had.

Naar aanleiding van de dood van Dolmatov deed de Onderzoeksraad voor Veiligheid het op 24 april gepresenteerde onderzoek naar hoe Nederland omgaat met (uitgeprocedeerde) vreemdelingen. De conclusies bevestigden de resultaten van het onderzoek dat Amnesty deed in 2008, waarin toen al grote kritiek werd geuit op de omstandigheden waaronder vreemdelingen in Nederland in detentie verbleven.

Moeten we wachten op de volgende Schipholbrand?

In het rapport van Amnesty werd de nadruk gelegd op het belang van het niet criminaliseren van illegalen: “(…) irregular migrants are not criminals per se and they should not be treated as such. Detention of migrants on the ground of their irregular status should under no circumstance be of a punitive nature. Governments should consider the possibility of progressively abolishing all forms of administrative detention.”

Amnesty pleitte dus al in 2008 voor het niet criminaliseren van illegale vreemdelingen en het terugdringen van de vreemdelingendetentie. De Nederlandse regering is de afgelopen jaren juist bezig geweest met het “aanvullen” van het artikel in het wetboek van strafrecht waarin de ongewenstverklaring van criminele vreemdelingen is geregeld, met de strafbaarstelling van (niet criminele) illegalen.

Nu de strafbaarstelling van de baan is, en tegenstanders opgelucht reageren op het niet invoeren van dit inhumane beleid, wordt de aandacht afgeleid van het feit dat voor illegalen deze niet doorvoering slechts symbolisch is. Zij worden immers al jaren opgepakt en vastgezet in detentiecentra, onder omstandigheden die niet door de beugel kunnen. Hoeveel waarschuwingen heeft de Nederlandse overheid nog nodig? Moeten we wachten op de volgende Schipholbrand?