Een econoom probeert de keuzes van individuen te voorspellen. Hiervoor gebruikt hij bevindingen uit een theoretische, versimpelde werkelijkheid. Zijn voorspellingen hebben een grote invloed op de beslissingen die banken, bedrijven en overheden in de werkelijkheid maken. Met behulp van Taleb’s notie van platoniciteit beschrijf ik het gevaar dat kleeft aan deze rol als hedendaags orakel. Ik doe een beroep op de verantwoordelijkheid van universiteiten om dit gevaar actief te bestrijden.

In zijn boek De Zwarte Zwaan introduceert Nicholas Nassim Taleb het idee van platoniciteit: de menselijke neiging om in te zoomen op zuivere en nauwkeurig gedefinieerde vormen. Dit kunnen objecten zijn zoals driehoeken, dit kunnen ook sociale noties zijn zoals natiestaten of stereotypen. Soms is platoniciteit een erg bruikbare eigenschap. Door informatie in categorieën op te delen en te denken in patronen leren wij de werkelijkheid kennen en begrijpen. Platoniciteit maakt echter dat we meer denken te begrijpen dan we feitelijk doen. Objecten met een minder doorzichtige structuur zijn ook deel van de werkelijkheid, maar verliezen het in onze waarneming van de ‘klip-en-klare constructen die ons hoofd bevolken’. Een direct gevolg hiervan is dat ons begrip van de werkelijkheid een verkleind begrip is. Taleb wijst op de gevaren hiervan. ‘Elke reductie van de ons omringende wereld kan explosieve consequenties hebben omdat er bronnen van onzekerheid buiten beschouwing worden gelaten, met als gevolg dat we niet goed begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.’[1]

"Van achter zijn bureau gebruikt een econoom het model om uit te rekenen hoe de beslisser zijn eigen welzijn maximaliseert."

Voor het bestuderen van economisch keuzegedrag maakt een econoom gebruik van modellen. Een economisch model is weinig anders dan een vereenvoudigde voorstelling van de complexe economische werkelijkheid. Centraal in het model staat de beslisser. Van achter zijn bureau gebruikt een econoom het model om uit te rekenen hoe de beslisser zijn eigen welzijn maximaliseert. De beslisser houdt daarbij rekening met zijn beschikbare middelen. Voorbeelden van beslissers zijn: een individu dat over zijn consumptie beslist, een onderneming die voor een beloningsstructuur kiest en een overheid die de maatschappelijke koek zo groot mogelijk wil maken. Aannames over kennis, kunde en motieven van een beslisser spelen een doorslaggevende rol in de voorspellingen van zijn gedrag. Vaak wordt aangenomen dat de beslisser een homo economicus is die zijn eigen voorkeuren kent en, belangrijk, ertoe in staat is om op basis van die voorkeuren een optimale beslissing te nemen. Zelfs wanneer het om een individu gaat dat beslist hoe het zijn consumptie zal uitspreiden over meerdere jaren.

Uit ervaring kan ik vertellen dat het werken met economische modellen een interessante bezigheid is. Door strikt logisch te redeneren is het mogelijk om, gegeven de aannames over het keuzegedrag van de beslisser, antwoord te geven op vragen als: hoe kiest een consument, rekening houdend met prijzen en zijn beschikbare middelen, tussen verschillende goederen? Hoe bepaalt de overheid het optimale belastingtarief op uw inkomsten uit eigen en vreemd vermogen? Dat het gros van de economische modellen het versimpelde mensbeeld van de homo economicus als uitgangspunt heeft is tot zover geen bezwaar. Wie is er nou niet gebaat bij een regelmatige oefening in logisch redeneren? Net zo goed draagt dit mensbeeld bij aan de voldoening die er uit het werk te halen is. Is het namelijk geen prettige gedachte dat de puzzel één oplossing heeft, dat wil zeggen, dat het model eenduidig is in haar beschrijving van optimaal keuzegedrag? Bezwaarlijk wordt het wanneer de voorspellingen van het economische model geïnterpreteerd worden als beschrijvingen van menselijk keuzegedrag in de werkelijkheid. Het is daarom van groot belang dat een econoom bewust raakt van het beperkte toepassingsvermogen van de theorie.

"Wie is er nou niet gebaat bij een regelmatige oefening in logisch redeneren?"

Eveneens uit ervaring weet ik dat hier in het onderwijs weinig werk van wordt gemaakt. De opleiding tot econoom bestaat grof gezegd uit (1) begrijpen van wiskundige technieken die de basis vormen van deze modellen en (2) het leren kennen van en werken met verschillende economische modellen. Zolang de ideeën van de studenten voorgoed binnen de muren van de universiteiten blijven is dit niet erg. Problematisch wordt het als het gros van deze studenten actieve en vooraanstaande posities in de samenleving gaat bekleden. En laat dit nu juist het geval zijn. Met een uitgekleed beeld van de mens, afkomstig uit een versimpelde voorstelling van de werkelijkheid, nemen deze studenten straks beslissingen die een directe invloed op de samenleving uitoefenen. Hier gaat het gevaar van platoniciteit een rol spelen. De economische theorie houdt namelijk geen rekening met factoren die een doorslaggevende rol spelen in de groezelige werkelijkheid. Mede daarom biedt de economische theorie geen handvat om de loop der dingen te voorspellen, als die überhaupt al te voorspellen is.

Om een probleem op te kunnen lossen dient het bij de wortels te worden aangepakt. Ik pleit daarom voor verandering van de fase die bepalend is voor het gedachtegoed van de toekomstige econoom: het onderwijs. Het is de verantwoordelijkheid van universiteiten om hun licht te schijnen op de beperkingen van de onderwezen theorie.[2]Blaas het debat over kennisleer onder economen nieuw leven in, zodat een nieuwe generatie niet lijdzaam volgt wat er door hun voorgangers is bedacht. Zolang het onderwijs geen vraagtekens bij haar methoden plaatst, accepteert het, de huidige crisis in het achterhoofd houdend, vervelende verrassingen in de toekomst. En dat wil toch niemand op zijn geweten hebben?