Het romanpersonage van tegenwoordig is een dwaler. Wel een jonge, welvarende en vrije dwaler: om zich heen ziet hij niets dat hem in de weg staat. Geen obstakels, geen roman, zou je zeggen: verhalen worden immers vaak voortgestuwd door een botsing van de wil van de hoofdpersoon en de beperkingen door de omgeving. Maar de dwaler kijkt nog eens om zich heen en tot zijn schrik ziet hij ook geen weg, alleen maar eindeloze leegte. Bij het hedendaagse romanpersonage is dus sprake van een omkering: niet alleen heeft de hoofdpersoon vaak geen sterke eigen wil, ook de omgeving beperkt niet.  Hij begint te lopen, maar merkt dat hij nergens heengaat. Hij loopt in steeds groter wordende spiralen, in de hoop ergens op een grens te stuiten.

Men zou dit personage een gyrovaag (gyro-, “cirkel" en vagus, "dwaler") kunnen noemen. Deze term voor een rondreizende monnik komt uit de Regel van Benedictus (± 540 na Christus). St. Benedictus is een van de grondleggers van het middeleeuwse Christelijke kloosterleven, dat in de chaos van de ondergang van het West-Romeinse Rijk steeds belangrijker werd. In het eerste hoofdstuk evalueert St. Benedictus de verschillende manieren waarop een monnik kan leven. Voor gyrovagen heeft hij echter geen goed woord over. De gyrovaag weigert zich te committeren aan een externe orde en is daardoor een speelbal van zijn eigen impulsen. Een heilig leven, aldus Benedictus, vindt men in stabiliteit. De regels van Benedictus zijn misschien van een wat extreme orde. Er zullen tegenwoordig weinig mensen te vinden zijn die hun dag willen structureren met ora et labora. En hoe kan je nog over vrijheid spreken als je letterlijk in een (klooster)cel woont? Toch lijken veel romanpersonages juist op zoek naar dergelijke externe beperkingen en structuur. In drie recent uitgekomen romans kunnen we meekijken met de strategieën die hiertoe worden verkend.

De gyrovaag is een speelbal van zijn eigen impulsen

In Boek van de Doden van Philip Huff huist zo’n gyrovaag. Felix Post, een jonge schrijver, dwaalt door Amsterdam in de kille week voor Kerst. Op een Catcher in the Rye-achtige manier heeft hij afstand genomen van de ‘beperkingen’ van zijn oude leven. Nu verkeert hij in een omgeving van hippe feestjes en al even hippe, op zich zelfgerichte mensen. ‘Jezus, we hebben het gewoon geflikt. Uit eten met de intellectuele elite’, zegt iemand hem tijdens een etentje. ‘Nee’ zegt hij, ‘wij zijn de intellectuele elite’. Maar Felix Post geniet niet van zijn onbegrensde mogelijkheden. Hij geniet niet van de drugs en de vluchtige seks. Zelfs met publieke erkenning, dealers en tinderdates op afroep lukt het hem niet gelukkig te worden: zijn vrijheid leidt slechts tot zelfdestructie.

Maar aan het eind van het boek gaat hij terug naar zijn ouderlijk huis, waar hij uiteindelijk toch tegen grenzen aanloopt: de grenzen die hem worden gesteld door de mensen die van hem houden. Zijn moeder vraagt hem in de afsluitende passage bijvoorbeeld minder te drinken en minder te roken. ‘Je komt nooit meer. Waarom niet?’ ‘Mijn dealer komt hier niet. En mijn pooier evenmin. Het is te ver van de stad.’ probeert hij nog, maar Felix Post weet hoe kinderachtig hij klinkt. Hij is daar thuis, of hij dat nu wil of niet, tussen zijn familie, tussen de mensen die om hem geven. De beperkingen die Felix Post nodig heeft om zijn leven richting te geven vindt hij bij zijn wortels.

Maar wat te doen als het onmogelijk blijkt om terug te keren naar je wortels? In Onderworpen van Michel Houellebecq wordt de pijnlijke positie zichtbaar van een grondig ontwortelde gyrovaag. De dwalende François is een literatuurdocent aan een Parijse universiteit. Hoewel de academische omgeving waar hij in verkeert juist de taak zou moeten hebben de culturele wortels te onderhouden, leidt de opportunistische en decadente sfeer er tot verwaarlozing.  In het Frankrijk van Onderworpen heeft de islam grote culturele en politieke macht gekregen. Wanneer de universiteit dreigt te worden gekocht door rijke Qatari’s wordt de hoofdpersoon geconfronteerd met vragen over zijn eigen identiteit. Wie denkt dat Onderworpen daarom xenofoob is, gaat voorbij aan de werkelijke angst die spreekt uit het boek: de angst van iemand die heimwee krijgt, maar aanvoelt dat ‘thuis’ niet meer bereikbaar is. Zo ziet hij met lede ogen aan dat zijn joodse ‘vriendinnetje’ op een gegeven moment naar haar familie in Israël vertrekt. Zij kan naar huis; zij wel!

Ooit heeft François een briljant proefschrift geschreven over Joris-Karl Huysmans, een Franse schrijver die zijn decadentie probeerde te bezweren door zich te wijden aan het katholieke geloof. Nu hij zelf in een identiteitscrisis verkeert, probeert de hoofdpersoon dit voorbeeld te volgen: hij verblijft een tijdje in een klooster. Al gauw merkt hij dat hij er niet kan aarden. De rituelen en regelmaat van het klooster doen hem tot zijn eigen teleurstelling uiteindelijk weinig, hij lijkt de taal van de geestelijken en de moderne religieuze kunst niet te delen. Bovendien mag hij in het klooster niet roken: als hij in zijn cel op bed ligt, wordt hij vanaf het plafond aangestaard door het rode lampje van een rookmelder. In plaats van een ‘thuis’ te vinden, voelt hij zich in zijn kloostercel alleen maar meer ontheemd.

De roman eindigt met de bekering van de hoofdpersoon, alleen dan niet zoals zijn proefschriftonderwerp tot het katholicisme, maar tot de islam. Hij houdt zijn functie aan de universiteit met een ruim salaris. François vindt de benodigde beperking dus uiteindelijk wel, maar niet bij zijn wortels. Hij vindt vrijheid in commitment aan een religieus regelsysteem waarmee hij eerder op geen enkele manier verbonden was. Hij bepaalt dat hij dat regelsysteem zijn identiteit laat bepalen. Door ritueel islamitische geloofsbelijdenis uit te spreken (hij heeft het fonetisch uit zijn hoofd geleerd) onderwerpt hij zich aan de nieuwe, externe orde.

Uit Onderworpen spreekt de vrees van een grondig ontwortelde gyrovaag: dat 'thuis' niet meer bereikbaar is

Een derde gyrovaag vinden we in de Consequenties van Nina Weijers. In dat boek volgen we Minnie Panis, ooit een nauwelijks levensvatbare couveusebaby, nu een succesvolle kunstenares die haar identiteit vormgeeft met de urgentie van iemand wiens bestaan verre van vanzelfsprekend is. Ooit verkocht ze als kunstproject (genaamd Nothing Personal) al haar bezittingen op Marktplaats. Wat blijft er van een persoon over wanneer zij zich radicaal losmaakt van haar omgeving? Minnie begint een nieuw project wanneer haar minnaar, een fotograaf, haar ongevraagd ’s nachts fotografeert en de foto in een modetijdschrift publiceert. Als terugbetaling sluit ze met hem een contract af: hij maakt een paar weken ongezien foto’s van haar en zij mag Amsterdam niet verlaten. Zo ritualiseert Minnie de relatie, met duidelijke spelregels. Ze geeft het project de werktitel vrijheid, maar vraagt zich onmiddellijk af of stierlijke verveling geen betere titel zou zijn geweest. Want wat valt er in godsnaam nog te doen binnen haar contractueel sterk beperkte beweegruimte? Minnie onderwerpt dus zich ook, maar dan aan een zelf gecreëerde orde. Het is geen toeval dat zelfs een aspirant übermensch als Minnie Panis het nodig lijkt te hebben de regels met bijbehorende straf extern door een notaris vast te laten leggen. Wat zijn regels immers zonder consequenties?

Felix Post, François, Minnie Panis, allen zijn ze dwalers, die een omgeving nodig hebben die hen kan beperken. Ze verlangen naar een omgeving waarbinnen acties een vanzelfsprekende relevantie hebben. Hoewel dus met recht kan worden gesteld dat hedendaagse romans worden bevolkt door dwalers, voelen deze dwalers zich verre van prettig bij hun conditie. Uiteindelijk zijn ze allemaal op zoek naar beperkingen, ze willen geen speelbal zijn van hun eigen impulsen. Hoewel de weg ernaartoe hen dus niet altijd helder voor ogen staat: deze gyrovagen willen naar huis!