De verkiezingstijd. Véél informatie en weinig tijd. Menig politiek filosoof kan je helpen bij het maken van een concrete keuze. Maar hoe ga je überhaupt om met die veelheid aan informatie? Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant kan ons op een abstracter niveau inspireren bij het maken van onze politieke keuze, welke deze ook mag zijn.

We kunnen ten aanzien van de overdaad aan informatie drie verschillende houdingen aannemen: een dogmatische, een sceptische of een kritische houding. De dogmatische houding rust op een vooringenomenheid om datgene wat ons verteld wordt en in de smaak valt, met volle zekerheid te aanvaarden. Deze ‘maar ik stem al járen op dezelfde politieke partij’-mentaliteit brengt echter een blind vertrouwen teweeg dat ons, paradoxaal genoeg, de mogelijkheid tot echte zekerheid ontneemt: we staan niet meer open voor de bezwaren die ons op misvattingen kunnen wijzen.

Algehele twijfel maakt ons, paradoxaal genoeg, dogmatische sceptici

Het is dan ook niet verbazingwekkend dat de illusie van het dogmatisme bij velen uiteindelijk resulteert in een sceptische houding: de algehele bereidheid om te twijfelen én een wantrouwen jegens de zekerheid van kennis. Een gezonde scepsis maakt ons oordelen voorzichtig en stelt ons daardoor veilig voor dogmatisme. Wanneer we echter standvastig betogen dat geen enkele vorm van zekerheid aantoonbaar is en bij voorbaat elke vorm van informatie proberen te bestrijden, dan maakt deze algehele twijfel ons, paradoxaal genoeg, dogmatische sceptici: ‘het zijn allemaal leugenaars!’

Toch is de sceptische methode zeker nuttig. Wanneer we namelijk niet louter twijfelen, maar ook de oorzaken en grenzen van bepaalde uitspraken of bezwaren onderzoeken, kunnen we inzicht verwerven om stapsgewijs ‘de waarheid’ op het spoor te komen. Dit is Kants kritische methode. ‘Kritiek,’ zo stelt hij, ‘is de middenweg tussen dogmatisme en scepticisme, het grondbeginsel van een rechtmatig vertrouwen in iemands eigen gebruik van de rede’. Door de kritische methode onderzoeken we op een actieve en constructieve manier de oorsprongen en de grenzen van onze twijfels en conflicten.

De praktische toepasbaarheid van de kritische methode komt tot uiting in Kants verlichtingsdenken. Verlichting is de moed je van je ‘verstand te bedienen zonder de leiding van een ander’. De autonomie van het ‘zelf denken’ vormt dus het uitgangspunt voor een verlichte, kritische houding. De enige randvoorwaarde die Kant stelt voor dit zelfstandige denken is ‘de vrijheid om van [de] rede in alle opzichten een openlijk gebruik te maken’.

Grondbeginselen zijn verstopt in clichématige retorica

Terug naar de verkiezingen. Wanneer het gaat over concrete standpunten lijken veel politieke partijen hetzelfde te willen. Toch lopen hun grondprincipes ver uiteen. Neem de volgende twee standpunten omtrent privacy:

(1) ‘Vrijheid begint met het recht op de eigen levenssfeer. [...] In een vrije samenleving heeft de overheid niet het recht om zomaar informatie over haar inwoners te verzamelen.’

(2) ‘Niemand heeft iets te maken met jouw persoonlijke leven. [...] We vinden het niet genoeg om te vertrouwen op de goede bedoelingen van overheden en bedrijven.’

Het eerste citaat is afkomstig van D66, het tweede van de VVD. Ondanks dat deze kernzinnen hetzelfde suggereren, stelt privacybarometer.nl dat de twee partijen hier juist lijnrecht tegenover elkaar staan: de eerste partij beschouwt zij als ‘privacy-vriendelijk’ en de tweede als een van de grootste ‘privacy-bedreigers’. Wat zien we over het hoofd? Achter elk standpunt gaat een veelheid aan voorwaarden schuil: bijvoorbeeld, ‘privacy mag niet ten koste van de veiligheid’ of ‘schending mag zolang het transparant blijft’. De grondbeginselen waar standpunten uit voortkomen, en waar het daadwerkelijke politieke onderscheid tussen partijen ontstaat, zijn verstopt in clichématige retorica. Geen wonder dat we ons regelmatig bedrogen voelen door de door ons gekozen partij.

De kritische methode kan je hiervoor behoeden, omdat zij helpt de juiste vragen te stellen en de gronden en grenzen te bepalen van wat wordt gezegd. Ga de komende dagen daarom eens bij jezelf na: op grond waarvan vorm ik een mening over een kwestie? Welke grondbeginselen vind ik belangrijk? Probeer vanuit dit punt vervolgens verder te bouwen en vraag jezelf af wat je moet weten. Dat is, onderzoek de voorwaarden die voor jou noodzakelijk en voldoende zijn om over de kwestie te kunnen oordelen. Zelfstandig denken en een actieve houding staan in dit onderzoek dus centraal. Wanneer je niet alleen weet wat de grondbeginselen van jouw eigen standpunten zijn, maar deze ook als uitgangspunt neemt, dan kun je op een fundamenteler niveau jouw filosofie naast die van een politieke partij leggen. De kritische methode helpt je daardoor onderscheid te maken tussen de voor jou relevante, inhoudelijke standpunten en politieke nonsens.

De kritische methode is een handreiking voor het verwerken van informatie

Is dit allemaal haalbaar in zo'n kort tijdsbestek? De verkiezingen staan tenslotte voor de deur. Aan de door Kant gestelde randvoorwaarde kunnen we voldoen: we leven immers in een samenleving waar ons denken, en spreken, de vrijheid geniet. Maar is dit voldoende? In de aanloop naar de verkiezingen kan de kritische methode een handreiking zijn voor het verwerken van informatie: door het onderzoeken van je eigen grondbeginselen kan je beter relevante van irrelevante informatie onderscheiden. Desondanks lijkt de methode geen oplossing voor de overvloed aan informatie. Een kritisch onderzoek is een tijdrovende onderneming. Tijd komen we echter vaak tekort. Waar halen we ‘extra’ tijd vandaan? Sommige oplossingen voor ons tijdgebrek, zoals de StemWijzer, werken opnieuw dogmatisme in de hand: we moeten datgene wat voor ons wordt samengevat maar voor waar nemen. Andere mogelijke oplossingen zijn een langere aanloop naar de verkiezingen, zoals de ruim 18 maanden durende presidentiële campagnes in de Verenigde Staten, of het inlassen van vrije dagen rondom de verkiezingen, in de lijn van Tim Hofmans voorstel. Natuurlijk geven deze alternatieven je meer tijd om tot een goed gegronde politieke keuze te komen, toch is hier een kritische noot niet misplaatst: is een gebrek aan tijd daadwerkelijk de reden dat je daar nu niet aan toekomt?