Amerika staat op zijn kop na de dood van Michael Brown op 9 augustus van dit jaar. De zwarte tiener zou, terwijl hij ongewapend was, twaalf keer zijn beschoten door een blanke politieagent. Hij werd door acht kogels geraakt. Brown overleed aan zijn verwondingen: de blanke politieagent ging vrijuit.

Veel Amerikanen hebben het idee dat Browns dood eens te meer aantoont dat geweld door de autoriteiten tegenover de zwarte gemeenschap niet serieus (genoeg) genomen wordt. In het hele land zijn zowel blanken als zwarten de straat opgegaan om zich te verzetten tegen deze vermeende racistische houding van de autoriteiten.

Maar wat is racisme eigenlijk? Wanneer we kijken naar Wikipedia's definitie van 'racisme', dan zien we de dat racisme bestaat uit 'vooroordelen en discriminatie gebaseerd op sociale percepties van biologische verschillen tussen mensen.' Deze definitie brengt ons naar de kern van de kwestie: racisme is gebaseerd op sociale percepties. Sterker nog: racisme is zelf een sociale perceptie.

Sociale percepties – oftewel ‘de percepties die gedeeld worden binnen een bepaalde samenleving' – worden onder meer bepaald door de geschiedenis van een samenleving. In Amerika wordt deze geschiedenis gekenmerkt door een zwaarbevochten strijd van de zwarte bevolking voor het verkrijgen van dezelfde rechten als hun blanke medemens. Dit alles bereikte zijn hoogtepunt in de Civil Rights Movement; een gebeurtenis die diep verankerd ligt in de Amerikaanse cultuur. Gegeven deze achtergrond is het niet verwonderlijk dat elke uitoefening van autoriteit door blanken tegenover zwarten in Amerika direct geassocieerd wordt met de onderdrukking van zwarten uit het verleden. Ten opzichte van dit verleden wordt het schietincident aan racisme gelinkt. Sterker nog: ten opzichte van dit verleden wordt het schietincident racistisch.

Ten opzichte van het verleden wordt dit schietincident racistisch

Dat racisme relatief is, blijkt ook uit het antwoord op de volgende vraag: zou het ook racistisch zijn geweest als een blanke jongen op gelijke wijze was doodgeschoten door zwarte politiemensen? Het zou nog steeds een instantie van excessief geweld kunnen zijn, maar discriminatie? Ik vermoed dat veel Amerikanen in dit geval niet van racisme zouden spreken. Of toegepast op onze eigen samenleving: zou het nog steeds discriminerend zijn geweest als Sinterklaas zwart was geweest, en de pieten wit? Het zou misschien een beetje vreemd zijn, maar racistisch? Er is niet direct een gebeurtenis ut het verleden die dit fenomeen discriminerend zou maken. En dat terwijl de scheefheid van de verhouding tussen beide etnische groepen (één blanke tegenover veel onderdanige zwarten, in plaats van één zwarte tegenover veel onderdanige blanken) hetzelfde is. Dit voorbeeld laat duidelijk zien dat het niet de disbalans in de verhouding tussen verschillende etnische groepen is die ervoor zorgt dat we een geval als racistisch typeren. Het is de geschiedenis.

De volgende vraag is dan of het iets uitmaakt dat racisme relatief is. Is racisme daardoor bijvoorbeeld minder 'echt'? We zouden immers raar opkijken als natuurkundigen afkomstig uit verschillende samenlevingen eenzelfde fenomeen – bijvoorbeeld elektromagnetische straling –  verschillend zouden beoordelen.

Hier doet zich een groot verschil voor tussen de sociale wetenschappen en de natuurwetenschappen. Sociale wetenschappen richten zich veelal, of alleen maar, op sociale constructen: kerken, samenlevingen, racisme, et cetera. Deze constructen bestaan enkel en alleen bij de gratie van sociale overeenstemming. Dit maakt racisme niet zozeer een absoluut gegeven, als wel een - al dan niet gedeelde - ervaring of sociale perceptie van een fenomeen. Maar het is onredelijk om op grond hiervan te concluderen dat racisme minder echt is dan elektromagnetische straling. Racisme is niets minder dan de erkenning van deze ervaring van ongenoegen, net zoals het construct 'kerk' alleen bestaat bij de gratie van het feit dat wij het als kerk erkennen. En het ongenoegen wordt wel degelijk ervaren en erkend, ook al is het relatief ten opzichte van een bepaalde samenleving. Racisme is echt.

Racisme is niet minder echt dan elektromagnetische straling

Als racisme bestaat – ook al is het een sociaal construct – dan is iedere kritiek op de invulling van de notie van racisme futiel. Racisme is immers een ervaring en er valt geen kritiek uit te oefenen op of iemand iets al dan niet ervaart. Er valt bijvoorbeeld niet te discussiëren over hoe iemand een kleur ervaart. Sterker nog: volgens het empirisme, een dominante wetenschapsfilosofische stroming, staan ervaringen zelf aan de basis van onze kritiek, en zij kunnen daardoor geen object van kritiek zijn.

Is het dan onmogelijk om een rationele discussie te voeren over racisme? Niet per se. Want hoewel het niet mogelijk is om iemands ervaring te betwisten (aangenomen dat hij niet liegt), kun je wel zijn toekomstige ervaring proberen te veranderen. Hoe? Door een andere conceptueel raamwerk aan te rijken. Een raamwerk ten opzichte waarvan een bepaald fenomeen – bijvoorbeeld Zwarte Piet –  niet racistisch is. Door iemand er bijvoorbeeld van te overtuigen dat Zwarte Piet zwart is vanwege het roet uit de schoorsteen en niet omdat hij uit Afrika is geïmporteerd. Gegeven dit nieuwe conceptuele raamwerk is de connectie tussen Zwarte Piet en de slavenhandel verbroken, en daarmee de relatie die maakt dat Zwarte Piet als racistisch wordt ervaren.

Dus om de ervaring van racisme tegen te gaan hoeven we niet per se de kleur van piet te veranderen: verandering van het conceptuele raamwerk is genoeg. Hetzelfde geldt voor het geval van de zwarte tiener in Ferguson: als je de Amerikanen ervan kunt overtuigen dat de tiener niet is doodgeschoten vanwege zijn huidskleur, maar vanwege het feit dat hij zich zou verzetten bij zijn arrestatie, dan is ook hier de relatie met de onderdrukking van zwarten verbroken. Daarmee wordt in zowel het geval van Zwarte Piet als de tiener in Ferguson de ervaring van racisme geëlimineerd, en daarmee racisme zelf. Dat is zo mooi aan het relativisme.