Joost de Vries debuteerde in 2010 met Clausewitz, een goed ontvangen roman die hem onder andere een vergelijking met Harry Mulisch opleverde. Elsbeth Etty stelde in het NRC Handelsblad: ‘In stijl, spanning, taalgebruik, metaforiek, eruditie en humor steekt Joost de Vries De ontdekking van de hemel naar de kroon.’ Je kunt met mindere schrijvers vergeleken worden, maar de verwachtingen zorgden er misschien wel voor dat de meningen over zijn tweede roman, De republiek, verdeeld waren. Desondanks ging het boek er op 24 april met de Vlaamse literatuurprijs De Gouden Boekenuil vandoor. De jury gaf daarvoor de volgende redenen:

'De Gouden Boekenuil gaat naar een boek dat inslaat als een bom. Een boek waarin de oorlog nawerkt tot in het heden, Waarin ideeën botsen, partners clashen en collega’s vechten, waarin wapengekletter niet toevallig ook een computerspel is. Het bekroonde boek staat immers met beide benen in het nu, het thematiseert de verwarring van dit tijdsgewricht, het verkent een nieuwe en verfrissende omgang met schijn en wezen, het treedt intelligent in dialoog met divers cultureel erfgoed. En dat alles in een uitgepuurde stijl en internationale klasse ademend. De jury bekroont een boek zoals er niet eerder een geschreven was: een vrolijk verhaal over droefenis, waarin leesplezier gepuurd wordt uit rouw. Een ingenieus mozaïek van stijlen, genres en registers, die onze tijd een verrassende spiegel voorthoudt. Een slimme pageturner. Een authentieke roman over authenticiteit. De Gouden Boekenuil 2014 gaat naar De republiek van Joost de Vries.'

Het boek staat niet alleen in het nu, het doet iets met het nu.

Tegen dit juryrapport lijkt weinig in te brengen. Natuurlijk gaat de prijs naar een boek dat ‘met beide benen in het nu’ staat, ‘authenticiteit’ bezit en ‘een slimme pageturner’ is. Wie wil dat boek nou niet lezen? Deze aanprijzing van de roman is niet zozeer onwaar. Het boek is duidelijk een product van het nu, het is in zekere zin authentiek en het leesplezier zorgt inderdaad voor een belangrijke pageturner. Dit is echter niet waarin de roman zich onderscheidt van andere. Elk jaar worden boeken op basis van deze criteria bekroond. Deze criteria raken dan wel aan de aard van De republiek, maar doen daar in deze formulering geen recht aan.

‘Het bekroonde boek staat immers met beide benen in het nu’. Dat is naast de onhandige formulering, niet volledig waar. Het boek staat niet alleen in het nu, het doet iets met het nu. De roman gebruikt weliswaar Kanye West als motto (‘Let’s have a toast for the douchebags’), citeert Game of Thrones (‘A Lannister always pays his debts’) en laat Geert Wilders passeren, maar daar blijft het niet bij. Het laat juist zien wat er gebeurt met het nu, op het moment dat iemand daar betekenis aan probeert te geven.

De betekenisgeving door hoofdpersoon Friso de Vos wordt sterk beïnvloed door de dood van zijn vriend Josip Brik en het stuklopen van zijn relatie met Pippa, maar ook in het onderzoeksveld van ‘Hitlerstudies’ waarin Friso werkt speelt de betekenisgeving een belangrijke rol. Deze studies richten zich niet op de ‘ware geschiedenis’ van Hitler, maar op de betekenis die aan de persoon Hitler gegeven wordt. Zo spelen acteurs tegenwoordig niet Adolf Hitler na, maar ze spelen Bruno Ganz die Adolf Hitler speelt na. Daarmee onderzoeken zij niet wat de oorlog toen betekende, maar wat de oorlog nu betekent. Het is geen geschiedenis die met beide benen in het nu terugkijkt naar het verleden, maar een geschiedenis van het nu. Zoals we verhalen vertellen om betekenis te geven aan het verleden, zo doen we dat ook aan het heden. Deze stelling komt op verschillende manieren terug in de roman, maar geldt ook voor de roman in zijn geheel. In die zin staat het boek dus niet in het nu, maar creëert het dat nu, door er een verhaal over te schrijven.

Dit idee stelt 'authenticiteit' ter discussie. Een gebeurtenis heeft zo namelijk geen intrinsieke authenticiteit meer, een gebeurtenis bestaat pas op het moment dat er met een verhaal betekenis aan gegeven wordt. De authenticiteit zit dus niet meer in het object zelf, maar in de betekenisgeving. De jury van de Gouden Boekenuil vindt dit in De republiek blijkbaar zo overtuigend uitgewerkt, dat het leidt tot het stempel ‘een authentieke roman over authenticiteit’.

Het is geen geschiedenis die met beide benen in het nu terugkijkt naar het verleden, maar een geschiedenis van het nu.

Het proces van betekenisgeving wordt verder uitgewerkt in een anekdote over een oude studievriend van Friso de Vos: ‘[hij] vertelde me dat toen zijn vader overleed er ergens een kankerdocument werd geopend en dat alles wat ook maar zijdelings aan zijn vaders dood raakte daarin werd gecopy-paste en heilig werd verklaard.’ De betekenisgeving van Friso’s oude studievriend is daarmee dus sterk afhankelijk van zijn persoonlijke situatie, en kan gezien worden als metafoor voor het hele boek. Zoals de studievriend immers een kankerdocument heeft, zo heeft hoofdpersoon Friso de Vos een Josip-Brik-en-Pippa-document, waarin Friso alles wat ook maar zijdelings met hen te maken lijkt te hebben verzamelt en heilig verklaart.

De authenticiteit van De republiek zit dus in de betekenisgeving van Friso de Vos. Daarmee worden de objecten niet omschreven ‘zoals ze in werkelijkheid zijn’, maar wel zoals ze voor Friso zijn. De gebeurtenissen doen er niet meer toe, maar het verhaal dat over ze verteld wordt des te meer. Daarmee voldoet de roman aan zijn eigen maatstaven: de roman veronderstelt dat de authenticiteit zit in de betekenisgeving en niet in de gebeurtenissen. De roman zelf is één en al betekenisgeving, waaraan de gebeurtenissen ondergeschikt zijn. Dit geldt voor zowel het hoofdpersonage als voor de lezer. Bij Friso staan niet zozeer de gebeurtenissen – het verlies van Josip Brik en Pippa – centraal, maar zijn reactie hierop, het verhaal dat hij hiervan maakt. Voor de lezer geldt dit ook: je krijgt niet een verhaal met veel gebeurtenissen aangereikt. Vervolgens is het aan de lezer om de gebeurtenissen die je aangereikt krijgt tot een verhaal te smeden. Het is deze betekenisgeving waarin de authenticiteit zich bevindt.

Een groot deel van het ‘leesplezier’ zit dan ook in die betekenisgeving, meer dan in de gebeurtenissen. Het citeren van Kanye West en Game of Thrones levert een prettig gevoel van herkenning op, en daagt de lezer uit. In dat opzicht staat het boek ook echt in het nu: de wetenschap, mythes en religie van Mulisch zijn ingeruild voor de populaire cultuur van de eenentwintigste eeuw. Dat maakt de relatie tussen de lezer en de tekst directer en aansprekender, maar het kan ook confronterend zijn.

De gebeurtenissen doen er niet meer toe, maar het verhaal dat over ze verteld wordt des te meer.

De rol van Geert Wilders is wat dat betreft illustratief. Zijn verschijning bij een congres van Hitlerstudies in het verhaal zet de betekenismotor van de lezer meteen in beweging. ‘Hij zal daar wel zijn omdat zijn ideeën zo op die van Hitler lijken’. En het geeft de lezer direct het idee dat Wilders in het verhaal nog een prominente rol gaat spelen. Vervolgens doet hij dat juist niet, waardoor Wilders in het verhaal dezelfde rol speelt als in het maatschappelijk debat: hij komt langs, zorgt voor een hoop opschudding, maar voegt inhoudelijk niks toe.

De republiek laat zien hoe vandaag de dag de betekenisgeving door middel van het verhaal doorslaggevend is voor onze perceptie van het nu. Maar goed, stel je voor dat de jury met een dergelijk rapport op de proppen was gekomen. Waarschijnlijk had de zaal dan al lang zijn weg naar de bar gezocht, en de gemiddelde lezer zou het boek nooit kopen. Dit is dan ook geen verkooppraatje, maar het laat wel zien waarin het boek ingenieus is. Het laat zien hoe het nu gecreëerd wordt, het toont een nieuwe vorm van authenticiteit en het is een wereld die roept om betekenisgeving. Daarmee onderscheidt De republiek zich van andere boeken. Juist het feit dat het boek niet te vatten valt in een kort juryrapport, is genoeg reden het zelf te lezen.

Beste lezers, wees gerust: het is ook gewoon ontzettend goed geschreven.