Een gloeilamp zint op wereldoverheersing, een ex-marinier jaagt op rioolkrokodillen, en onder een woestijn bevindt zich een netwerk van steden. Welkom in het bizarre universum van Thomas Pynchon, waar de dagelijkse realiteit bestaat uit een ondoorzichtige spaghetti van verhaallijnen gedreven door paranoia, ondergrondse organisaties, en pseudowetenschap.

Pynchons oeuvre is één van de meest eigenaardige uit de Engelse literaire canon: zijn boeken staan bol van de verwijzingen naar obscure fenomenen (zoals patriottistische liedjes uit de Eerste Wereldoorlog en pre-relativistische theorieën over licht en ether) en dikwijls voert hij ontzettend lang door op schijnbaar onbenullige feiten. Bovendien zijn zijn meest belangrijke boeken allen erg omvangrijk, waardoor het lezen van Pynchon een nogal uitzichtloze bedoening kan zijn. Dit is tegelijkertijd wat zijn boeken uniek maakt. In elk van zijn verhalen staat een historische gebeurtenis of periode centraal, en door Pynchons eigenaardige interpretatie daarvan — voornamelijk bestaande uit ingewikkelde alternatieve geschiedenissen — geeft zijn werk veel inzicht in ons huidige tijdsgewricht en hoe wij daarvanuit terugkijken in de geschiedenis.

Thomas Pynchon loved this book, almost as much as he loves cameras!

Pynchon is een eigenaardige figuur. Behalve zijn uitgever weten weinigen hoe hij eruit ziet, en zijn enige mediaoptredens ooit waren in twee afleveringen van The Simpsons, waar hij zichzelf speelde (weliswaar met een zak over zijn hoofd). Zijn motivatie hiervoor was (naar verluidt) dat zijn zoon een fan van het programma is. Tijdens zijn eerste verschijning wordt Pynchon gevraagd een boek van zijn aanbeveling te voorzien. ‘Here's your quote,’ zegt hij dan, ‘Thomas Pynchon loved this book, almost as much as he loves cameras!’

Pynchon studeerde in de jaren vijftig natuurkunde aan Cornell, maar stopte na twee jaar om bij de marine te gaan. Later keerde hij terug om zijn diploma Engels te halen, waarna hij bij Boeing aan de slag ging als schrijver van technische stukken. Zijn ingenieursachtergrond heeft een duidelijke invloed op zijn werk: zijn stijl is zeer technisch, en hij zet zijn onderwerpen vaak met wiskundige precisie uiteen. Tijdens het lezen is dit soms irritant. Against The Day bevat bijvoorbeeld verhandelingen over Tarotkaarten en de Riemann zetafunctie waarbij je aandacht gemakkelijk afdwaalt. De overgangen naar volgende verhaalonderdelen zijn dusdanig subtiel dat je ze makkelijk mist.

In totaal bestaat Pynchons oeuvre momenteel uit acht boeken (waarvan de laatste vorig jaar verschenen is) en één bundel korte verhalen (grotendeels jeugdwerken) — gezamenlijk beslaan ze een brede periode uit de geschiedenis.

Pynchons debuut V. uit 1963 vormt een goede introductie tot zijn stijl en aanpak. In dit boek probeert Herbert Stencil, de zoon van een spion, het mysterie omtrent ene V te ontrafelen. Stencils vader was getuige van een aantal historische crises, en hierin speelde elke keer een of andere V een rol. In deze ‘Stencilhoofdstukken’ wordt de geschiedenis gereconstrueerd aan de hand van de nalatenschap van zijn vader, waardoor ze onvermijdelijk subjectief zijn. De perikelen van Stencil zijn verweven met die van Benny Profane*, een ex-marinier die niet zo goed weet wat hij met zijn leven moet doen en van het ene absurde avontuur in het andere belandt.

De continuïteit tussen tijdperken wordt onzichtbaar omdat we niet over onze eigen plooi heen kunnen kijken.

Complottheorieën zoals deze over ‘V’ zijn kenmerkend voor Pynchons werk. Het wordt nooit duidelijk of het V-spoor waar Stencils vader zich op bevond daadwerkelijk bestond, of dat het een door paranoia gedreven waanbeeld is. Hiermee suggereert Pynchon iets over de kenbaarheid van de geschiedenis: we kunnen wel een of ander patroon denken te herkennen, maar het is onmogelijk om terug te gaan en dat uit te zoeken. Dit ondanks het feit dat de geschiedenis, volgens hem, een opeenstapeling gebeurtenissen is die vloeiend in het heden overgaat. Hij laat dit door Dudley Eigenvalue, een tandarts uit V., formuleren als: ‘Perhaps history this century is rippled with gathers in its fabric such that if we are situated at the bottom of a fold, it’s impossible to determine warp, woof or pattern anywhere else.’ Andere tijdperken bevinden zich in andere plooien, en de continuïteit die normaal tussen tijdperken bestaat wordt onzichtbaar omdat we niet over onze eigen plooi heen kunnen kijken. Hierdoor wordt het verleidelijk om de geschiedenis afstandelijk te benaderen met lachwekkende clichés, zoals bijvoorbeeld lavalampen uit de jaren zeventig of de hair metal van de jaren tachtig. De opbouw van V. lijkt dit te willen weerspreken, we lezen namelijk hoe Stencil poogt in andere plooien te kijken om te kunnen bepalen of het patroon wat daar ontstond in zijn eigen plooi terug te vinden is.

In twee van Pynchons andere boeken, zijn grote doorbraak Gravity’s Rainbow (1973) en het recente Against The Day (2006), lijkt hij het tegenovergestelde te willen bereiken: hier gaat hij met de geschiedenis aan de haal en lijkt ons uit te willen nodigen om de inhoud van andere, onzichtbare plooien met een korreltje zout te nemen. Against The Day vangt aan in het fin de siècle en beschrijft de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. Het hoofdverhaal gaat over drie broers en een zus die uit zijn op wraak nadat hun vader, een bommen zettende anarchist, is vermoord — maar eigenlijk is dat slechts bijzaak. Ondertussen maken scoutingachtige jongens het luchtruim onveilig in hun ballonschip de Inconvenience. Ze praten met hun hond, drinken exclusieve wijn, en veroorzaken de instorting van de Campanile in Venetië.

Tijdens het verhaal krioelt een duizelingwekkend aantal personages over de wereldkaart, terwijl de moderne tijd langzaam haar intrede doet met goochelaars, spionnen, en Franz Ferdinand die ruzie zoekt in een kroeg. Het is een ware mierenhoop, en Pynchon is het vervelende ventje dat wanorde veroorzaakt door er in te porren. Door de vele gebeurtenissen, personages, en verwijzingen is het soms een nogal overweldigende ervaring, en is het alsof je — net als anarchistenzoon Kit Traverse op een zeker moment — bedolven raakt onder een enorme stroom mayonaise.

Hoe overweldigend Against The Day meestal ook is, de vele verhalen en personages zijn er niet voor niets: ze laten zien dat de geschiedenis niet één verhaal is met een welomlijnd begin en eind, maar dat ze bestaat uit minuscule subplotjes die lang niet allemaal even interessant zijn of een bevredigend eind hebben.

Bizarre seksspelletjes en krankzinnige wetenschappers zijn aan de orde van de dag.

In zekere zin lijkt Gravity’s Rainbow hierop, maar het is toch een geval apart. Waar je als lezer tijdens Against The Day nog het idee hebt met een verteller te maken te hebben met enige tegenwoordigheid van geest (die eventueel wat moeite heeft met het bedenken van eindes), is het tijdens Gravity’s Rainbow alsof je naast een naoorlogse James Joyce zit. Verhandelingen over plastic, Ivan Pavlov, en Hans en Grietje volgen elkaar in rap tempo op, en ondertussen zijn bizarre seksspelletjes en krankzinnige wetenschappers aan de orde van de dag.

Het verhaal heeft plaats tijdens het einde van de Tweede Wereldoorlog en gaat over Tyrone Slothrop, een luitenant in Londen. Hij heeft een nogal eigenaardig probleem: het lijkt erop dat elk van zijn seksuele escapades een paar dagen later gevolgd wordt door de inslag van een Duitse bom. Geplaagd door een leger aan Britse psychologen en bevelhebbers begint Slothrop zijn reis door het uiteenvallende Europa, waar hij steeds meer verbanden denkt te zien en langzamerhand zijn grip op de werkelijkheid verliest. Hiermee laat het boek als geen ander zien hoe paranoia werkt: alles lijkt te volgen uit alles, maar van een smoking gun ontbreekt ieder spoor.

Tegelijkertijd wordt ook in de vertelling steeds minder duidelijk wat waanbeeld is en wat niet. (Kwam er nou echt een door de overheid geconditioneerde octopus uit zee? Betrad Slothrop werkelijk het riool via een toiletpot?) Natuurlijk is dat precies Pynchons bedoeling, maar na een paar honderd pagina’s voelt het een beetje als een postmodern trucje dat we nu wel kennen. Natuurlijk pakt het trucje dikwijls goed uit — de plannen voor wereldoverheersing van Byron the Bulb zijn bijvoorbeeld hilarisch, en Slothrop zelf is ook niet te versmaden als hij met een hoornloze Vikinghelm als ‘rocketman’ door het leven gaat. Toch is het moeilijk om aan de indruk te ontkomen dat er naast al Pynchons eruditie en grappen iets ontbreekt — een stukje oprechtheid, wellicht.

Eén van de militairen uit Gravity’s Rainbow poogde ooit alle mogelijke alternatieve verlopen van de Europese politiek op te schrijven. In de boeken van Pynchon vinden we elke keer één zo’n alternatieve geschiedenis: deze bizarre wereld zouden we héél misschien aantreffen als we in staat waren om over de plooi van ons eigen tijdsgewricht heen te kijken. Maar hoe vreemd de inhoud van een andere plooi soms ook is, we zouden inzien dat het overgrote deel van de historische gebeurtenissen te onbenullig is om de tand des tijds te overleven. Dit is wat Pynchon ons laat zien: hij vertelt zijn versie van de geschiedenis, en naarmate hij verder vordert wordt het steeds moeilijker om feit en fictie uit elkaar te houden — gelukkig wordt dat ook steeds minder belangrijk; we realiseren ons namelijk dat de perikelen die hij beschrijft insignificant zijn, zeker bezien vanuit ons eigen tijdperk.