De moderne mens verdient een hedendaagse metafoor, zal Dirk de Wachter gedacht hebben. Voor zijn laatste boek trekt hij ons mee naar één van de duizend nieuwe hardloopwinkels voor een schoon paar Nikes. Kalmpjes joggen zit er helaas niet in, want de moderne mens rent zichzelf helemaal aan gort, als ik De Wachter mag geloven. ‘Je wilt steeds meer en steeds straffer. Grote kicks in een bubbel van geluk. Daar wil je zijn. Er kan dus nog wel wat bij.’ Als gevolg raken we volgens hem dubbel uitgehold, bekaf van het ‘achternahollen, en hol van binnen.’ We bevinden ons in een tijd van overmaat en we lijken er maar slecht mee om te kunnen gaan.
Maar er gloort hoop aan de horizon! Is het de white cowboy? Nee, het is een kleine groep mensen die het rempedaal heeft gevonden en die nu uit alle macht probeert in te drukken met sapkuurtjes, ‘minimal living’ en hele maanden zonder masturberen. Stiekem denk ik echter dat dit geen mensen zijn die hun overmaat voorzichtig proberen te beteugelen. In plaats daarvan lijken ze ervandoor te rijden op een ander paard, weliswaar in de andere richting, maar net zo goed in galop.
Wat te denken van zulke trends? Om ze te begrijpen, is het misschien een goede eerste stap te onderzoeken waar ze precies een reactie op zijn. En een gevoel van overmaat lijkt me geen verkeerde eerste verdachte. Waar vinden we die overmaat? In sommige gevallen is dat makkelijk. Giet een maatbeker langzaamaan vol en wanneer niet de beker, maar de wasbak eronder zich begint te vullen heb je je overmaat gevonden: doorgaans iets boven een liter. Voor de mens is die zoektocht lastiger. Wanneer dan de wasbak begint vol te lopen hebben we het misschien over een smartphoneverslaving, obesitas of burn-out verschijnselen, om maar wat te noemen. Maar het is nog niet direct duidelijk wie er de kraan opendraait.
Giet een maatbeker langzaamaan vol en wanneer niet de beker, maar de wasbak eronder zich begint te vullen heb je je overmaat gevonden
Als we ons als hardlopers voorstellen, zijn we dat vooral zelf. We willen meer en we willen het steeds straffer, zoals De Wachter dat zo mooi zegt, en wij zijn het zelf die ervoor kiezen overal achteraan te rennen. Overmaat verandert op die manier in overdaad en dan hebben we het vervolgens aan onszelf te danken dat we overprikkeld thuis zitten. Hadden we immers maar rustig aan moeten doen.
Overmaat is echter meer dan alleen ons eigen onvermogen om stil te zitten. Dat zoveel van ons er moeite mee hebben, in welke vorm dan ook, zegt veel. Het vergt blijkbaar een hoop om niet meegezogen te worden door je omgeving. Zeker nu die omgeving steeds veeleisender wordt.
Zo loop ik ‘s middags voor mijn middageten vaak naar de supermarkt vlakbij de universiteit. Daar blaast je, net voorbij de eerste rij winkelkarretjes, een warme walm bladerdeeglucht in het gezicht. Via zo’n geurkanon zijn de snackbroodjes al vanaf mijn eerste stap in de winkel met mij in onderhandeling over of ik ze wel of niet ga meenemen. En dat terwijl ze vroeger pas begonnen te roepen als we elkaar tegenkwamen op de broodafdeling.
Nog een voorbeeld. Vroeger keek je series op tv en zag je elke week één aflevering. Later kwamen dan de seizoenen uit op dvd en was het mogelijk meerdere afleveringen per keer te kijken, daarbij hoefde je alleen tussendoor een nieuwe te selecteren. Maar met de komst van Netflix is zelfs deze laatste stap uit het proces verwijderd: na afloop van een aflevering begint automatisch de volgende. Het zogenaamde bingewatchen is op die manier de standaard geworden; om er aan mee te doen, blijf je zitten, en juist het afwijken ervan kost moeite.
Waar warme croissantjes en netflix uitnodigen tot snacken of bingewatchen, inhiberen deze ook ander gedrag: een appel of een goede wandeling
Volgens Nietzsche hebben dingen geen eigen wil, maar zijn ze die. Tuurlijk, de croissantjes praten niet daadwerkelijk met me. En Netflix dwingt me niet te bingen zoals een vriend me kan dwingen samen op stap te gaan wanneer ik liever thuis blijf. Maar ze nodigen bepaald gedrag uit (door slimme consumentenpsychologie te misbruiken of door de volgende aflevering automatisch af te spelen), en inhiberen daarbij ander gedrag (een appel of een goede wandeling). De overmaat is in zulke gevallen ingebed in onze omgeving. Het ligt als het ware als een script op ons te wachten en bied je geen weerstand, dan speel je mee in het toneelstuk. Het wordt daarom moeilijk om nog te kunnen spreken van overdaad, bingewatchen is immers niet iets dat veel ‘daad’ vergt. Sterker nog, het vereist geen enkele. En de mensen die we in zulke situaties beschuldigen van overmaat doen dan ook niet te veel, maar juist te weinig – als we ‘te weinig doen’ vanaf nu opvatten als ‘te weinig weerstand bieden aan de wil van de omgeving’.
Het is dus zaak een andere metafoor te vinden, willen we onszelf niet constant de schuld geven van overdaad, en willen we mogelijke veranderingen in beeld houden. Zoals gezegd, wordt overdadig gedrag ook in grote mate vormgegeven door onze materiële omgeving. Hoe vangen we dat in een nieuwe metafoor? Wat mij betreft gaan we daarvoor het water op. Ik heb ooit nog de Elfstedentocht in een elektrisch bootje gevaren, maar dat doet er even niet toe, want ook zonder mijn voorzichtige enthousiasme zijn de Friese meren hier een fantastische metafoor. Let maar op.
Als we de hardloper van Dirk de Wachter vertalen naar iets dat het Slotermeer zou kunnen oversteken, dan zijn we misschien ooit begonnen in een rubberbootje, maar is daar in de loop der tijd steeds meer op- en aangebouwd. De punt is nu aerodynamisch - wat zeg ik - hydrodynamisch en er is een nieuwe elektromotor opgezet. Met als gevolg dat we nu in een ware speedboot door het water tuffen; we willen meer, we kunnen meer, we doen meer. Zien we overmaat echter als iets dat tot stand komt in relatie met onze omgeving, dan kunnen we onszelf beter in een eenvoudige zeilboot verbeelden. De wind is met de jaren niet bepaald gaan liggen en wil je enigszins een eigen koers varen, dan zul je er een peddel bij moeten pakken.
Onthounding is een met aandacht genomen besluit, een manier om doelbewust tegen de wind in te roeien
Kunnen we hiermee iets zeggen over de onthouding die de overmaat volgt? In de algemene zin niet. Onthouding is in veel gevallen een met aandacht genomen besluit, een manier om doelbewust tegen de wind in te roeien. Denk hier bijvoorbeeld aan mensen die geen vlees meer eten. Maar in andere situaties, zeker wanneer we het over trends hebben, lijkt alleen de wind gedraaid. En zit de schipper nog steeds rustig op het achterdek. Wel kunnen we met een nieuwe kijk op overmaat beter begrijpen wat verantwoord matigen betekent. Dat is ontdekken hoe de wind staat, bedenken of je zelf ook die kant op wilt en, als dat niet zo blijkt, de peddels in het water steken en een andere kant op roeien.
