De discussie over wat duurzaam is, bepaalt de toekomst van Europa.

Woorden hebben macht, maar sommige woorden zijn machtiger dan andere. Op dit moment is “duurzaam” één van de machtigste woorden in Europa, en bij uitbreiding de wereld. Wat duurzaam is, heeft bestaansrecht: we leggen het graag in onze winkelkar, we investeren erin en we moedigen overheden en bedrijven aan om hetzelfde te doen. Maar wie beslist wat het label “duurzaam” krijgt? En wat als ze ernaast zitten?

Wat is duurzaam?

Elektrische auto’s, herbruikbare verpakkingen, lokaal vlees en gascentrales balanceren allemaal op het randje van duurzaamheid: redding volgens sommigen, oorzaak van het probleem volgens anderen. Elektrische auto’s kosten veel grondstoffen, een katoenen zakje moet je 131 keer hergebruiken om de CO2 uitstoot te compenseren, lokaal vlees is nog altijd een koolstofbom, en gascentrales stoten ook gewoon broeikasgassen uit.

Dus wat betekent duurzaam eigenlijk? Volgens Van Dale heeft het woord drie betekenissen: 1) lang durend, 2) weinig aan slijtage of bederf onderhevig, 3) het milieu weinig belastend. De eerste twee definities zijn duidelijk, maar niet altijd van toepassing. De derde betekenis is echter ook de minst heldere. Wat betekent “het milieu weinig belastend”? Hoeveel is weinig? En over welk aspect van het milieu heb je het dan? En in vergelijking met wat? 

Groen gas

De belangen zijn groot om creatief om te springen met de definitie van duurzaamheid. Aardgas is een energiebron die naar alle maatstaven niet duurzaam kan zijn: over 50 jaar is het op, de ontginning brengt schade toe aan de natuur en het opwekken van energie met gas produceert tonnen CO2. De meeste mensen hebben dat wel door, en de motivatie om van het gas af te gaan is groot. Toch presenteren bedrijven en landen zoals Duitsland en België, gas nog steeds graag als een duurzame transitiebrandstof. 

Het bizarre politieke discours waarin fossiele brandstoffen duurzaam worden, toont de macht van het label “duurzaam” aan.

Aardgas als groene energiebron presenteren heeft een geschiedenis. Amerikaanse gasproducenten zoals ExxonMobil hebben het al decennialang over natural gas. ‘Natuurlijk gas’ klinkt helemaal niet zo schadelijk. Het doet denken aan natuurlijk voedsel, groene weiden en gezonde mensen. Niet aan schalievelden en boortorens. Reclamecampagnes van gasbedrijven zijn steevast groener dan groen: Plants capture CO2. We’re finding ways industry can too, was de slogan van een recente reclamecampagne van ExxonMobil.

Dat gasbedrijven zich in kronkels wringen om hun vervuilende product ‘duurzaam’ te maken, is misschien kwaadaardig, maar niemand kijkt er echt van op. Gelukkig komt er meer protest wanneer overheden meegaan in het greenwashen van gas. België vormt in dit verhaal een mooie, doch tragische case-study. Op dit moment rekent België voor de helft van zijn energieproductie op kerncentrales. Tegen 2025 wil het die kerncentrales sluiten, en deels vervangen door gascentrales. Dat is volgens regeringspartij Groen een noodzakelijk deel van de transitie naar duurzame energie. Gas wordt in dit narratief dus gepresenteerd duurzamer dan kernenergie. Maar wie heeft dat beslist? Het bizarre politieke discours waarin fossiele brandstoffen duurzaam worden, toont de macht van het label “duurzaam” aan.

De groene taxonomie

Misschien is de discussie over wat duurzaam is, wel helemaal niet de juiste, omdat het woord niet specifiek genoeg is en dus makkelijk te kapen valt. Bijna tien jaar geleden schreef Doug King in de Britse krant The Guardian een stuk met de titel Why The word ‘sustainability’ should be banned. Het woord duurzaamheid is volgens de auteur niet alleen zo corrupt dat het betekenisloos is, maar het maakt het ook moeilijk om de echte problemen van de samenleving onder ogen te zien. Als we niet opletten, wordt duurzaamheid een vorm van boekhouding, een vakje dat een bedrijf of overheid wil afvinken en verder niets. King heeft echter geen gelijk gekregen. Het woord duurzaamheid is de afgelopen tien jaar niet verdwenen, maar heeft enkel aan kracht gewonnen. Er zijn nauwelijks nog bedrijven die zichzelf niet op een of andere manier “duurzaam” noemen, maar wat die duurzaamheid precies betekent, daar moet je heel diep voor graven.

Er worden wel pogingen gedaan om duurzaamheid preciezer te definiëren. De ‘groene taxonomie’ is een Europese richtlijn die overheden en investeerders helpt met het identificeren van projecten die bijdragen aan het halen van de klimaatdoelstellingen van het Parijsakkoord. Zonne- en windenergie bevinden zich vanzelfsprekend in de taxonomie, maar ook biomassa en waterkrachtcentrales staan erin, die respectievelijk veel CO2 produceren en grote impact hebben op ecosystemen.

Het woord duurzaamheid is de afgelopen tien jaar niet verdwenen, maar heeft enkel aan kracht gewonnen.

De beslissing of aardgas en kernenergie wel of niet in die groene taxonomie thuishoren, werd op de lange baan geschoven, omdat Europa grofweg in twee te delen valt: pro-kernenergie en pro-gas, met Frankrijk en Duitsland lijnrecht tegenover elkaar. Op 11 oktober 2021 schreven tien Europese landen een brief om kernenergie op te nemen in de groene taxonomie. Kernenergie is koolstofneutraal, veel veiliger dan je zou denken, en komt niet uit Rusland. Kernenergie kan dé transitiemethode zijn om volledig over te gaan op hernieuwbare energiebronnen zoals wind- en water, volgens de brief, opgesteld door Frankrijk en ondertekend door  Bulgarije, Tsjechië, Finland, Hongarije, Polen, Slovakije, Slovenië en Roemenië. Maar er zijn ook landen tegen , zoals Duitsland, Denemarken, Oostenrijk en Spanje. Enkele dagen na de brief kondigt Frankrijk op eigen houtje aan om 30 miljard te investeren in duurzame energie, waaronder – volgens hun eigen definitie dus – ook kernenergie.

Vals compromis

Enkele maanden later komt Europa met een tussenoplossing. Gas en Kernenergie krijgen hun eigen aparte categorie, die van de “transitiebrandstoffen”. Beide energiebronnen zijn niet helemaal duurzaam, maar kunnen – mits ze aan bepaalde voorwaarden voldoen – wel als overgang naar duurzame energie aangevinkt worden. De vraag is of dat niet heel erg in de richting van ‘duurzaamheidsboekhouding’ gaat, zoals Doug King tien jaar geleden in The Guardian over het gebruik van dit woord voorspelde. Duurzaamheid is een vakje, dat we liefst zo snel mogelijk afvinken. Bovendien gaat het hier om een denkfout, namelijk die van het vals compromis: omdat de meningen verdeeld zijn, zou de waarheid ergens in het midden moeten liggen. Volgens mij is dat niet zo. Mij lijkt het namelijk dat maar één van die twee het label duurzaam verdient, en de ander heeft een zeer verdacht luchtje. 

De discussie over wat ‘duurzaam’ precies betekent, gaat over semantiek met grote gevolgen. Het is één van de allerbelangrijkste discussies op het moment, want het valt samen met waar we als samenleving heen willen. De transitie-status van kernenergie en gas in de groene taxonomie staat in feite gelijk aan het probleem opnieuw op de lange baan schuiven. Geven we kernenergie de macht van het label “duurzaam”, dan staat er ons misschien een nucleaire revival te wachten, met nieuwe kernreactors in elke uithoek van Europa. Gaan we die categorisatie uit de weg, dan zijn we aangewezen op gas.

We moeten ons blijven afvragen of dat wat als duurzaam wordt bestempeld door beleid en marketing, ook echt duurzaam is.

Het is daarom dat ik op de klimaatmars in Brussel op 10 oktober 2021 een plakkaat droeg de provocerende slogan “Save Our Reactors”. Dat die slogan nuance mist, is het punt. Ik wil mensen aanzetten om kritisch na te denken over wat duurzaam is en wat niet, en de grenzen van politieke partijen durven overschrijden – dat een groene partij gascentrales wil bouwen, hoort harten te doen bloeden. We moeten waakzaam zijn voor gemakzuchtig beleid en hebzuchtig ondernemerschap. We moeten ons blijven afvragen of dat wat als duurzaam wordt bestempeld door beleid en marketing, ook echt duurzaam is. Want als we dat niet doen, dan stoken we natural gas tot iedereen stikt.