Het hoge woord is eruit. Martin Heidegger, één van de belangrijkste filosofen van de twintigste eeuw, blijkt antisemitische ideeën in zijn filosofie te hebben verwerkt.

De publicatie van de Schwarze Hefte (Zwarte schriften), een set notitieboekjes waarin de Duitse denker tussen de jaren 1931 en 1941 zijn ideeën bijhield, heeft voor eens en voor altijd duidelijk gemaakt dat Heidegger niet alleen in zijn persoonlijke leven een haat en wrok tegen joden koesterde, maar dat deze sentimenten ook in zijn filosofie doorwerken: in een dozijn passages vinden we filosofische beschouwingen over de rol van de joden in de wereldgeschiedenis. Uit de berichtgeving in de internationale media klinkt het alsof dit een donderslag bij heldere hemel is, maar in feite is het oud nieuws. En voor zover het wel nieuws is, is het goed nieuws: het brengt de controverse over Heidegger eindelijk op een hoger plan.

Martin Heidegger is misschien wel de meest controversiële filosoof van de twintigste eeuw. Er woeden bijna vijfendertig jaar na zijn dood nog steeds heftige discussies over de zinnigheid van zijn filosofie: volgens sommigen is het briljant, volgens anderen onbegrijpelijke abracadabra. Maar meer nog dan om de filosofische inhoud van zijn werk is Heidegger omstreden om zijn persoonlijk leven: hij was lid van de NSDAP, verdedigde het bewind van de nazi’s in de jaren ’30 en ’40, en heeft na de oorlog nooit afstand genomen van dit politieke verleden.

Is Heideggers filosofie nazistisch?

Dat Heidegger als persoon foute keuzes heeft gemaakt is voor iedereen duidelijk. De grote controverse, die inmiddels al meer dan vijftig jaar speelt, gaat over de vraag of zijn filosofische ideeën en zijn politieke leven met elkaar samenhangen. Met andere woorden: de vraag of Heideggers filosofie een nazistische filosofie is.

Heideggers denken is altijd gedreven door een verlangen naar een natuurlijke, harmonieuze orde. In de moderne tijd heeft de mensheid de wereld aan haar wil onderworpen, met als gevolg een ontworteling van het menselijk bestaan, een verlies aan betekenis en een wijd verbreid nihilisme. Vanwege deze diagnose riep Heidegger op tot een andere, meer harmonieuze en gelijkwaardige verhouding tussen mens en wereld. Dit maakt hem één van de voorlopers van de huidige ecologische beweging – maar er zit een keerzijde aan. Om zo’n harmonieuze orde te herstellen, moeten de verstorende factoren worden opgeruimd.

In het geval van ecologie is dat niet zo’n probleem: we kunnen prima leven met het idee dat we op den duur van vervuilende fabrieken af moeten en we dienen te streven naar een duurzame industrie. Maar het idee van een harmonieuze orde is ook een van de drijvende krachten achter politieke en sociale xenofobie: het idee dat een land zonder storende factoren optimaal zou werken kan gemakkelijk gebruikt worden als rechtvaardiging om buitenstaanders uit te sluiten. Denk aan de populistische belofte dat zonder immigranten er voor iedereen banen zouden zijn en het straatbeeld een en al gezelligheid zou zijn. Ook het nationaalsocialisme dreef op deze logica. In nazipropaganda werden met name de Joden bestempeld als de storende factor die de bloei en harmonie van het Duitse volk blokkeerde.

Het politieke ideaal van Heidegger was een harmonieuze sociale eenheid – een filosofische gemeenschap naar het model van de oude Grieken. Hij hoopte in de jaren ’30 dat de nazi’s deze filosofische utopie zouden verwezenlijken. In 1935 beweerde hij dat de oude Grieken eigenlijk nationaalsocialisten waren. De keerzijde van dit ideaal – tot nog toe slechts impliciet aanwezig in zijn werken – is een haat en ressentiment tegen degenen die dit ideaal in de weg staan. Een afkeer tegen degenen die zich onttrekken aan de sociale harmonie, die buiten de maatschappij staan. Uit de Zwarte schriften blijkt nu dat Heidegger ook hierin de nazi’s volgde: als hoofdvertegenwoordigers van de vervreemding, ontworteling en technologisering noemt hij de Joden.

Hoewel Heidegger zich in een passage in de notitieboeken ook distantieert van het antisemitisme (hij was tegen bijna alle ‘-ismen’), is het duidelijk dat zijn anti-joodse uitspraken direct samenhangen met de propaganda van de nazi’s: hij gebruikt de term Weltjudenschaft, ook één van de sleuteltermen in Mein Kampf. Dit woord is afkomstig uit De protocollen van de wijzen van Sion, een pamflet dat lang werd gezien als bewijs dat een internationale Joodse samenzwering probeert de bestaande orde te verstoren en een Joodse wereldheerschappij te vestigen.

Het is dus onmiskenbaar dat Martin Heidegger antisemitische ideeën koesterde, en dat die ideeën nauw verbonden zijn met zijn filosofie. Maar dit zou geen verrassing moeten zijn: de Schwarze Hefte plakken alleen het langverwachte naamkaartje van ‘de Joden’ op een aspect van Heideggers denken dat al vaker als xenofoob is bestempeld.

Door de publicatie van de Schwarze Hefte kan het gesprek over Heidegger eindelijk op een volwassen manier  worden gevoerd.

Betekent dit nu dat Heideggers filosofie definitief achterhaald is? Hierover lopen de meningen nog steeds uiteen. Sommigen vinden van wel: als een filosofie zo doortrokken is van antisemitische ideeën kan de invloed ervan alleen maar verderfelijk zijn. Voorstanders van Heidegger wijzen erop dat zijn filosofie een grote inspiratie is geweest voor veel antifascistische joodse denkers – bijvoorbeeld Hannah Arendt, Emmanuel Levinas en Jacques Derrida. Deze filosofen hebben laten zien dat de waardevolle kanten van Heideggers denken prima kunnen bestaan zonder zijn provinciaal-Duitse xenofobie.

De discussie blijft dus woeden. Maar het mooie van de publicatie van de Schwarze Hefte is dat het gesprek over Heideggers nalatenschap eindelijk op een volwassen manier kan worden gevoerd, op basis van tastbaar bewijs. Vanwege het ontbreken van expliciete aanwijzingen voor de fascistische trekken in het denken van Heidegger konden voor- en tegenstanders eerder met al te simpele argumenten wegkomen. Het kwam bijvoorbeeld voor dat filosofen werden afgeserveerd met de drogreden ‘filosoof x is geïnspireerd door Heidegger; Heidegger was een nazi; dus filosoof x is ook een nazi’. En aan de andere kant gebeurde het dat mensen platweg ontkenden dat er een vreemdelingenhaat sluimerde onder Heideggers filosofische idylle van een Griekse utopie op het Duitse platteland.

Door de publicatie van de Zwarte schriften kunnen beide partijen eindelijk hun beweringen staven aan de geschriften van Heidegger zelf; daardoor is het nu voor het eerst mogelijk dat er vooruitgang in de controverse komt. Ontkennen is niet meer mogelijk, maar het is ook niet meer mogelijk om het hele werk van Heidegger en zijn volgelingen in één gebaar te verwerpen. Geleerden kunnen nu nauwkeuriger dan ooit ontleden waar het bij Heidegger fout gaat. We hoeven niet langer te speculeren over verborgen motieven die zijn hele filosofie suspect zouden maken: we kunnen nu met een chirurgische precisie de fascistische ideeën in zijn denken isoleren, en alles wat de moeite waard is redden. Zo kunnen alle filosofen leren van de politieke fout van één filosoof.