Deze winter was ik in Galway, een havenstadje aan de westkust van Ierland. De mensen daar zeggen dat als het helder is en je goed kijkt, dat je Amerika kan zien. Maar het is Ierland en het is dus nooit helder. In de oude binnenstad was de Nieuwe Wereld nog nooit zo ver weg. Ik sta in het kleine boekhandeltje met een vuistdik boek van Sir Arthur Conan Doyle in mijn hand. Op de dieprode geweven kaft staat met gouden letters ‘Sherlock Holmes’.

Al van jongs af aan heb ik een zwak voor whodunnits. En omdat ik dacht dat het ook wel mooi en erudiet in mijn boekenkast zou staan, heb ik serieus overwogen het te kopen. Met een leugenachtig argument van de volle koffer kon ik het naar mezelf verantwoorden het niet te doen. De echte reden was veel platter: we leven in een beeldtijdperk vol series en films. Die kijk ik wel, dacht ik, dan vorm ik aan de hand daarvan wel een mening over de boeken. Je kunt immers prima praten over boeken die je niet gelezen hebt.

Je kunt prima praten over boeken die je niet gelezen hebt.

Mijn Sherlock Holmes-videolessen begon ik met de serie Sherlock, met Benedict Cumberbatch - wiens hoofd zo verschrikkelijk is als zijn naam - als Sherlock Holmes en Martin Freeman als zijn schaduw, dr. John Watson. De eerste grote horde die je hier moet nemen, is die van de bekende acteurs. Het duurt even voor het tekenende hoofd van Cumberbatch Sherlock Holmes is, en pas na drie scènes weet je zeker dat Martin Freeman hier geen Hobbit is.

Ik vermoed dat deze serie trouw is aan de boeken - die ik dus nooit heb gelezen. Ten eerste komt dat door de nietsverhullende titel van de serie: Sherlock. Zo noem je je adaptatie alleen als het óf heel dicht bij het origineel blijft, óf het er zover van af zit dat je moet zeggen dat het een Sherlock Holmes is, omdat dat niet direct duidelijk is. Dat laatste is bij deze serie zeker niet het geval, het is in alles overduidelijk een Sherlock Holmes.

De setting is wel anders: het speelt in de huidige tijd. Maar je voelt aan alles dat de makers dicht bij het werk van Doyle zijn gebleven. De vertelstructuur, de archaïsch aandoende verhalen en het donkere, gruizige Londen dat doet denken aan 1890. Er zijn meer knipogen naar het origineel, zoals het beroemde detective-hoedje dat een running gag door de hele serie is. En – spoiler alert – een gefingeerde dood, een van de weinige dingen die ik wel al wist van Holmes.

Het is echter jammer dat het Cumberbatch nergens lukt de kwallerige Holmes sympathiek te maken. Holmes is een freak, zoveel is duidelijk. Een freak die de wereld helemaal doorziet, op een haast mathematisch niveau. Niets ontgaat Holmes, en het ergert hem dat anderen zo dom zijn. Hij doet voortdurend denken aan een van mijn favoriete Gummbah-cartoons: ‘Wat zijn ze dom!’. Zo’n cartoon is grappig, maar deze persoon wil je niet in je vriendengroep. Omdat Cumberbatch-Holmes continu een negatieve air over zich heen heeft, lukt het de serie niet om mij te blijven boeien.

Gummbah

Dan maar de films die de afgelopen vijf jaar uitkwamen, beide geregisseerd door Guy Ritchie. Eerst de eerste film: Sherlock Holmes uit 2009, met Robert Downey Jr. als Holmes en Jude Law als Watson. Een verschrikkelijke, wanstaltige film. Het speelt in Victoriaans Londen: paardenkoetsen, mist en afval. De wereld is een rotzooi, criminaliteit is aan de orde van de dag. Gelukkig is daar de alleswetende Sherlock Holmes. Net als in de serie is Holmes iemand die op intellectueel niveau de wereld helemaal doorziet, maar in deze film is hij daarnaast ook nog een meester in de vechtkunst. Een soort onaardige superman zonder buitenaardse krachten. Ongeloofwaardig en vooral daardoor heel saai.

De film Sherlock Holmes is zo erg dat ik te veel tegen de sequel opzag om hem op te zetten. Sherlock Holmes: A Game of Shadows is wel gemaakt, twee jaar later, maar deze heb ik dus niet gezien. Van het eerste deel werd ik weinig wijzer. De setting mag dan hetzelfde zijn als de boeken, maar ik kan me niet voorstellen dat de boeken net zo slecht zijn als de film. Dan waren de boeken niet wereldberoemd geweest. Hopelijk biedt een andere bewerking meer bevrediging.

Een onwaarschijnlijk personage - deze man bestaat niet echt, dat voel je gelijk.

Ik sloot mijn zelfcursus Holmes af met een Amerikaanse serie: Elementary, met in de hoofdrol de tamelijk onbekende Engelse acteur Jonny Lee Miller - ooit in Trainspotting, ooit getrouwd met Angelina Jolie, maar daarna een beetje uit beeld verdwenen. De rol van dr. Watson wordt gespeeld door Lucy Liu - inderdaad, een vrouw. Deze serie speelt in New York, waar de volgetatoeëerde Holmes na een carrière bij Scotland Yard en een heroïne-rehab een nieuw leven probeert op te bouwen.

De setting is een stuk moderner. Het speelt in het huidige New York, dr. Watson begint als de sober companion van een afkickende Holmes - dat zal in het werk van Doyle wel niet zitten. Holmes is extremer dan in de andere vertolkingen. Miller maakt van Holmes een maniakale autist aan wie niets voorbij gaat - elk minuscuul detail kan terugkomen om de uiteindelijke clou te vormen. Hij slaapt nauwelijks, kijkt naar verschillende tv’s tegelijk, heeft alle kennis in de wereld en heeft alleen seks om zijn dierlijke behoefte te vervullen. Een onwaarschijnlijk personage - deze man bestaat niet echt, dat voel je gelijk. Het kan ook niet anders dan dat deze Holmes vrijwel niets te maken heeft met de Holmes die Doyle ooit tot leven wekte, maar toch: iets aan deze Holmes doet je van hem houden.

De plots zijn wellicht platter dan bij Sherlock, maar Elementary kijkt een stuk beter dan zijn pretentieuze broertje. Zo anders dan Cumberbatch-Holmes die in zijn snobistische autisme alleen maar vervelend blijft. Zo anders ook dan de superheld Downey-Holmes die meer op Indiana Jones dan op De Cock met c-o-c-k lijkt. De Miller-Holmes is bizarder en onechter, maar, en misschien wel juist daardoor, aimabel. Je ziet bij Miller-Holmes het gevecht met zijn eigen extreme karakter. Hij is rücksichtslos in zijn oordeel over anderen, maar zijn innerlijke strijd (drugs) en zoektocht naar waardering maken hem menselijk. Ook heel knap in Elementary zijn de verhaallijnen van Holmes’ aartsvijand Moriarty, zijn muze Irene en zijn broer Mycroft. Een totaal andere invulling dan in Sherlock en, naar het lijkt, totaal anders dan bij Doyle. Hoe precies anders durf ik vanwege nog meer spoilers niet te zeggen.

Het actief bewerken van honderd jaar oude verhalen loont.

Maar wat heb ik geleerd? Wat weet ik nu van Sherlock Holmes zonder dat ik de boeken heb gelezen? Ik weet dat Holmes een vervelend genie is dat eigenlijk niet goed met zijn eigen intellectuele vermogen om kan gaan. Hij gebruikt dat vermogen om de politie te helpen onoplosbare zaken toch op te lossen. Daar heeft hij hulp bij van ex-militair en dokter John Watson. Een onmogelijke vriendschap die toch een vriendschap wordt. Maar vooral heb ik geleerd dat het actief bewerken van honderd jaar oude verhalen loont. Het oude verhaal op dit moment vertellen met de special effects van nu is ongeloofwaardig (Sherlock Holmes, de film). Het oude verhaal zonder veel aanpassingen in de huidige tijd laten afspelen is ook weinig verheffend (Sherlock). De oude verhalen totaal omgooien in een totaal andere context - met huidige technologie, met andere premissen (drugsverslaafd) en ander decor - dat werkt fantastisch.

Maar als de bewerkingen die dicht bij het origineel blijven niet zo goed zijn, dan zullen de boeken ook wel niet heel erg goed zijn. En hoewel het waarschijnlijk verschrikkelijk goed in mijn kast had gestaan, ben ik blij dat ik niet vijfentwintig euro heb uitgegeven in Galway aan de niet-zo-tijdloze whodunnits. En als de boeken onverhoopt toch heel goed blijken te zijn, dan kan ik in ieder geval inhoudelijk over meepraten. Dan moet ik de hele setting van Elementary met heroïne en Lucy Liu en New York maar even wegdenken - New York, dat vanuit Galway even ver en onzichtbaar is als het was voor Sir Arthur Conan Doyle.