Afgelopen week diende het Amsterdamse PvdA-raadslid Liselore van der Heijden een initiatiefvoorstel in met de naam Amsterdam, opweg (sic) naar meer vrouwennamen in het straatbeeld. Zij stelt hierin dat er te weinig straten zijn vernoemd naar vrouwen en betoogt dat dit niet meer past in de 'huidige tijdsgeest' (sic).

Van der Heijden pleit daarom voor een extra inspanning van de Commissie Naamgeving Openbare Ruimten (CNOR) om dit recht te trekken. Bij straatnaamwijziging in bestaande buurten zou voortaan de voorkeur moeten uitgaan naar vrouwennamen. Ook moet er een 'Vergeten Vrouwen buurt' (sic) komen, waar de vrouwen die door de eeuwen heen in de straatnaamgeving zijn gemist alsnog een plaats in het stadsbeeld krijgen.

Het voorstel leidde uiteraard tot een charge van GeenStijl, ook in de krochten van het internet rookten de servers. De kritiek richtte zich niet op de schrikbarende hoeveelheid spel- en taalfouten in het voorstel, maar, zoals te verwachten viel, op de vermeende bemoeizucht en geldverspilling van sociaaldemocratische feministen.

Straatnamen zijn afspiegelingen van wat men in de maatschappij belangrijk vindt.

Ik steun het voorstel van Van der Heijden van harte. Het is helemaal niet zo gek de patriarchale cultuur binnen de CNOR van Amsterdam eens aan de kaak te stellen. Hoewel er relatief weinig vrouwelijke zeevaarders en staatslieden zijn geweest, zijn er voldoende vrouwen die systematisch uit de geschiedenis zijn geschreven. Zij zijn, naar onze huidige maatstaven ten onrechte, 'vergeten' in de straatbenaming. Het feit dat ergens in Amsterdam-Zuidoost al een kleine Feministenbuurt bestaat, doet hier weinig aan af.

Toegegeven, het argument van Van der Heijden dat straatnamen inspireren en aansporen tot grote daden is wellicht wat vergezocht. Straatnamen zijn afspiegelingen van wat men in de maatschappij belangrijk vindt en welke boodschap het bestuur aan de burger wenst mee te geven. De straatbenaming is daarom een interessante historische bron om cultuur en mentaliteit van verschillende periodes te achterhalen. Een geïnteresseerde leek als ik kan, met de onovertroffen Stadsatlas Amsterdam in de hand, op historische speurtocht door de stad.

In Amsterdam (maar zeker ook in veel andere steden en dorpen) zie je dat de straatbenaming in de oude binnenstad een sterk functioneel karakter heeft. Straten zijn hier bijvoorbeeld vernoemd naar de richting waar zij naartoe leidden (Utrechtsestraat, Leidsestraat) of wat daar zoal gebeurde (Looiersgracht, Brouwersgracht). Pas in de negentiende eeuw worden straatnamen op grote schaal top-down opgelegd. De Gemeentewet van 1851 gaf de gemeente formeel de macht om straten te benamen en dat is te merken. De straten van veel negentiende-eeuwse wijken hebben een sterk opvoedend en nationalistisch karakter. Hier werd de canon gepresenteerd van grote schilders en dichters, voornamelijk afkomstig uit de Gouden Eeuw.

De ontwikkeling van Amsterdam stopte echter niet in de negentiende eeuw. We zien het belang dat men aan het begin van de twintigste eeuw hechtte aan de koloniën in de Indische buurt en ‘onze’ steun voor de Boeren in de Transvaalbuurt. Buiten de ring zien we dat men kort na de oorlog de behoefte voelde om de gevallen verzetshelden te eren. Ook kregen de Tachtigers hier een plek in de canon. In deze periode begon het stedelijk bestuur bovendien zichzelf op te hemelen, getuige de Burgemeestersbuurt.

Nog iets later zien we het functionalistische denken dat ten grondslag ligt aan het ontwerp van de Bijlmer daar ook terug in de straatnamen. Iedere buurt is aangeduid met een letter die, enkele uitzonderingen daargelaten, de beginletter vormt van alle straten in die buurt. Vanaf de jaren zestig is de trend waarin low culture wordt erkend ook terug te zien in straten vernoemd naar cabaretiers en sporters.

De straatnaamgeving van de laatste decennia toont vooral de huidige postmoderne waardencrisis. Het mooiste voorbeeld is de Kleurenbuurt in Zoetermeer, maar Amsterdam kan er ook wat van met straten vernoemd naar gereedschappen, buitenlandse havens, plaatsen in België, elektronica en valuta, hoewel dit laatste uiteraard ook kan zijn ingegeven door het neoliberalisme.

Naast een algemeen tijdsbeeld geven de straatnamen ook op individueel niveau informatie over de tijd waarin zij ontstonden. Mijn lievelingsvoorbeeld is te vinden in Nieuw-West, waar in de Filosofenbuurt, ingeklemd tussen de Descartesstraat, de Kierkegaardstraat en het John Lockehof, het Herbert Spencerhof te vinden is. Deze obscure filosoof werd in de jaren vijftig kennelijk even hoog aangeslagen als onze Grote Filosofen. Op deze manier zijn er wel meer straatnaamkeuzes die in onze ogen merkwaardig zijn. Zo heeft de vrijwel vergeten vroegnegentiende-eeuwse dichter Jan Frederik Helmers drie fraaie straten naar zich vernoemd gekregen en werd de grote stadsvernieuwer Wibaut geëerd met een straat die, naar onze maatstaven, tot een van de lelijkste van Amsterdam behoort.

Wij leven nu eenmaal in een tijd waarin sociaaldemocratische feministen ook een stem hebben.

Helemaal interessant wordt het als bestaande namen worden geschrapt ten gunste van anderen. Zo toont het veranderen van de naam van de centraal gelegen Botermarkt in het Rembrandtplein, hoeveel belang de negentiende-eeuwse cultuurnationalisten aan deze schilder hechtten. Ook de naamsverandering van de Stalinlaan (huidige Vrijheidslaan) als gevolg van de Hongaarse Opstand en de naamswijziging van het Pretoriusplein in het Steve Bikoplein ten tijde van het verzet tegen de apartheid, geven een interessant inzicht in de periode waarin zij plaatsvonden.

Het plan van Van der Heijden lijkt me meerdere doelen te dienen. Allereerst beëindigt het de huidige postmoderne crisis in de hodonymie, zodat we weer hele nieuwe buurten kunnen vullen met straatnamen die echt iets betekenen. Bovendien zet het de traditie voort waarbij de nieuwe straatnamen rekenschap geven van wat in onze tijd speelt. Wij leven nu eenmaal in een tijd waarin sociaaldemocratische feministen ook een stem hebben. Bovendien maakt nieuwe naamgeving, zeker als het ten koste gaat van bestaande straatnamen, de historische speurtocht voor het nageslacht alleen maar spannender.