Europa’s laars stapt deze week naar de stembus: op zondag 4 december stemt Italië in een referendum over een wijziging van haar grondwet. Deze riforma costituzionale werd voorgesteld door premier Matteo Renzi en minister Maria Elena Boschi om het land ‘bestuurbaarder’ te maken: het logge administratieve apparaat houdt elke verandering tegen en heeft smeerolie nodig. Wat zijn voorstel precies voor Italië betekent, blijft voor velen onduidelijk, maar volgens Renzi betekent een ‘SI’ een stap vooruit. Zijn hoofdargumenten zijn efficiëntie en politieke stabiliteit. Gezien de toestand van de internationale politiek, de komst van vele vluchtelingen, de instabiele Italiaanse banken en niet te vergeten de aardbevingen van de afgelopen periode, lijkt Italië inderdaad stabiliteit nodig te hebben. Maar of het referendum daaraan bijdraagt is maar de vraag.

De Italianen die ik erover spreek, begrijpen niet goed wat het voorstel inhoudt. Ze hebben erover gelezen, maar waar ze nu precies over stemmen? Voor de zekerheid stemmen sommigen tegen, dan hoeven ze niet bang te zijn dat Renzi de constitutie om zeep helpt. Anderen steunen hem voor de zekerheid juist wel, om te voorkomen dat de regering valt en de eurosceptische Vijfsterrenbeweging aan de macht komt en Italië mogelijk uit de EU stapt. Niet stemmen is ook geen optie: er is geen quorum, geen minimum aantal stemmen dat behaald moet worden om de uitslag te laten gelden. Wat te doen?

In grote lijnen komt het voorstel neer op het verminderen van de macht van de senaat, en het vergroten van die van de regering. Een belangrijk aspect daarvan is het aanpassen van het bicameralismo perfetto, dat inhoudt dat de eerste en de tweede kamer dezelfde bevoegdheden hebben. Dit werd besloten in de grondwet van 1948 om fascistische bewegingen in de toekomst te verhinderen. Nooit meer zou de regering zó machtig worden als in de tijden van Mussolini. Het gevolg van dit systeem is dat beide kamers wetsvoorstellen kunnen aanpassen, waardoor minieme correcties enorme vertragingen kunnen veroorzaken. Elke gewijzigde komma moet van de ene naar de andere kamer, die dan weer nieuwe punten op i’s kan verplaatsen. Voorstellen worden zo eindeloos heen en weer gekaatst. Volgens sommigen is dit systeem de oorzaak dat Italië sinds de Tweede Wereldoorlog drieënzestig regeringen heeft gehad, waarvan er niet één de volle termijn heeft uitgezeten.

Elke gewijzigde komma moet van de ene naar de andere kamer

Het is deze stagnatie die Renzi (ook wel ‘de sloper’ genoemd) claimt aan te pakken. Met eenenveertig jaar is hij de jongste Italiaanse premier ooit, en hij ziet zichzelf graag als brenger van verandering en vernieuwing. Deze maand staat hij bijvoorbeeld op de cover van tijdschrift Rolling Stone – als ‘the young pop’ en ‘anti-rock star par excellence’ – om ook de jongeren te overtuigen op hem te stemmen. Ben je jong en wil je een toekomst in Italië? Vertrouw op Renzi.

Het lijkt inderdaad geen slecht idee om het bicameralismo minder ‘perfect’ maken, zodat de regering steviger in haar schoenen staat. Toch kun je je afvragen of Renzi’s plan werkelijk een oplossing biedt. Volgens critici gaat het voorstel te ver: de aanpassingen zijn te rigoureus en omvatten te veel verschillende onderwerpen om in een simpele ‘SI’ of ‘NO’ te vangen. Bovendien schiet Renzi volgens de tegenstanders door in zijn centraliserende plannen. Er wordt te veel gesleuteld aan de machtsverhoudingen, zonder dat duidelijk wordt hoe zich een nieuw tegenwicht kan vormen. Dit geldt zowel voor de interne als de externe machtsrelaties: op het spel staat de autonomie van de regio’s ten opzichte van de staat, en de staat ten opzichte van Brussel. Onduidelijk is wat er overblijft van Italië’s soevereiniteit. En hoe zit het trouwens met de Italianen in het buitenland die niet meer voor de senaat mogen stemmen?

Een van de critici is Valerio Onida, hoogleraar rechten en voormalig voorzitter van de Corte Costituzionale. Hij heeft meegeschreven aan de huidige constitutie en is fel tegen het referendum. Juridisch gezien is het voorstel volgens hem geen verbetering, onder andere wegens interne inconsistenties. Daarbij stelt Onida dat het voorstel democratische waarden ondermijnt, bijvoorbeeld door de bevoorrechte positie van bepaalde ‘speciale’ regio’s te vergroten in plaats van te verkleinen. Het is Renzi volgens de hoogleraar dan ook niet om de grondwet te doen: hij zou deze juridische kwestie inzetten voor politieke doeleinden, als een vorm van 'misleidende reclame' voor zichzelf. Ook Renzi impliceerde dat zijn politieke carrière een rol speelt, door te zeggen dat hij zou opstappen als ‘NO’ zou winnen - wat hij overigens na kritiek weer introk.

Willen we meer of minder Europa, Rome en Renzi?

Bij het referendum spelen twee niveaus een rol: het juridische en het politieke. De ‘NO’ van Onida is een andere dan die van Berlusconi of Beppe Grillo (die onderling ook verschillen). Waar de hoogleraar zich bekommert om de constitutionele gevolgen, lijkt het de politici meer te gaan om het sentiment: willen we meer of minder Europa, Rome en Renzi?

Voor wie er nog niet uit is, heeft de Huffington Post twee filmpjes gemaakt: redenen om voor en redenen om tegen te stemmen. De claims zijn grotendeels tegen elkaar weg te strepen: ‘Einde van het bicameralismo perfetto’ versus ‘Het bicameralismo blijft’. Wat meer zegt is de muziek op de achtergrond. De eerste doet hoopvol aan en straalt vertrouwen uit, de andere klinkt onrustig en bezorgd. Dat is waar het in dit referendum om gaat: hoop en angst. De welbekende onderbuik. Maar ongeacht het politieke statement dat met deze keuze wordt geuit kunnen de constitutionele gevolgen groot zijn. Een andere grondwet, een ander land? Een ander Europa? Het wordt nog spannend wat Renzi op maandagochtend 5 december aantreft in zijn laars.