De VPRO nam begin 2002 een uur durend gesprek op met de man die in de maanden daarna het land op z’n kop zou zetten en in mei zou worden vermoord. Fortuyn was wars van veel, legde vingers op zere plekken en daarom was het goed dat het interview 10 jaar later (!) alsnog werd uitgezonden. Na 23 minuten en 42 seconden zet Fortuyn het mes in de gemeentepolitiek zoals wij die tot op de dag van vandaag kennen. Want, zegt Fortuyn, ‘na de invoering van de nieuwe en professionaliserende gemeentewet op 6 maart 2002 kunnen we wat mij betreft al het gemeenteraadswerk op 1 dag organiseren: ’Maandag gemeenteraadsdag. Tien jaar later is dit voorstel wellicht een goed uitgangspunt om de gemeentepolitiek, geteisterd door fraudegevallen en een decentraliserende overheid, te vernieuwen.

In het denken van Fortuyn hangt onder andere de verloedering van Nederland samen met het feit dat burgers zich niet vertegenwoordigd voelen, het vertrouwen in politiek kwijt zijn en de samenleving is geanonimiseerd. De vele gemeentelijke schandalen, van corruptie tot nepotisme, zoals die de afgelopen weken weer in een golf aan het ligt kwamen, voeden dat soort wantrouwen bij burgers en zijn van alle tijden. Onlangs somde Aart Brouwer de schandalen op in de Groene Amsterdammer, maar die deed dit ook al in 2002, toen de kranten net zo vol stonden. Zijn analyse was en is helder: bestuurders raken door het zien van burgers als klanten en hun colleges als bedrijven verweven in een vloeibare wereld tussen openbaar bestuur en bedrijfsleven. Belangenverstrengeling ligt op de loer en wordt in de hand gespeeld door zwakke controle. Wie de zienswijzen van Brouwers en Fortuyn verbindt zou kunnen zeggen dat wanneer burgers zich niet betrokken voelen bij politiek en vice versa, politici uit het lood komen te staan en verantwoordelijkheid en verantwoord gedrag in het geding zijn.

Dat is geen volksvertegenwoordiging.

Hoe vergroot je dan die betrokkenheid? ‘Luister, ik zal het u uitleggen,’ zegt Fortuyn in 2002 in een passage over de kwaliteit van het bestuur en de herkenbaarheid van politiek. Doordat het gemeenteraadswerk zogenaamd 3 tot 4 dagen van de week in beslag moet nemen, zijn de vertegenwoordigers volgens Pim in de lokale politiek voornamelijk mensen uit de publieke sector (‘van wie de baas het kennelijk niet interesseert dat ze drie dagen in de week afwezig zijn.’) of mensen met een uitkering. En dat, zegt Fortuyn, ‘is geen volksvertegenwoordiging.’ Een blik op de site van de gemeenteraad Amsterdam anno 2012 laat zien dat het gros van de lokale politici daar inderdaad freelancer, adviseur of projectleider voor de overheid is. Zo op het eerste gezicht zijn er geen docenten, verplegers, bakkers, slagers of politieagenten te vinden. Heeft Fortuyn gelijk?

De politieke cultuur in Nederland, maar niet alleen hier, is er een van beroepspolitici. Dit begint al op het lokale niveau en houdt nooit meer op. Het DNA van de beroepspoliticus kent enkele kenmerkende eigenschappen: zo moet hij goed ingebed zijn in een politieke partij en daarbinnen vrienden en carrière maken. De beroepspoliticus is bovendien ambitieus en wil dus naar de top. Dit zijn eigenschappen die het controleren, signaleren en aanspreken van corrupte of incompetente wethouders, niet vergemakkelijken. Immers, je wil toch zelf ook wel eens wethouder en wellicht minister worden en partijbonzen hou je dus liever te vriend. Gemeenteraadsleden dromen, part-time, een eind weg en er ontstaat een cultuur waarvan de nieuwsberichten ons dus om de tien jaar bewust maken. Zo kon het gebeuren dat in Groningen een handvol PvdA bestuurders het lokale bestuur jarenlang gegijzeld hield en pas onlangs, toen de druk van buitenaf (lees: media) zo hoog was geworden dat het water hen aan de lippen stond, opstapten. Zo kon het tevens gebeuren dat een VVD wethouder de koning van Roermond werd, losgezongen van iedere vorm van controle of realiteit.

Gemeenteraadsleden dromen, part-time, een eind weg en er ontstaat een cultuur waarin de burger en de overheid steeds verder van elkaar af komen te staan.

De voorbeelden zijn eindeloos en u kent ze. Hoe kan dat anders?, is nu de vraag. Door de betrokkenheid van burgers bij hun overheid te vergroten, misschien is het voorstel van Fortuyn: ‘maandag gemeenteraadsdag’ een goed begin. Niet alleen denk ik dat de kwaliteit van de verschillende raden omhoog gaat wanneer meer mensen zich kandidaat kunnen en zullen stellen, tevens voelt docent in het basisonderwijs zich wellicht beter vertegenwoordigd wanneer er een collega uit zijn of haar beroepsgroep in de raad zit. Wellicht stap ik sneller op een gemeenteraadslid af, waarvan ik weet dat hij of zij ook verpleger is werkzaam in de jeugdzorg. Zo worden niet de banden tussen het lokale bestuur en het bedrijfsleven, zoals Aart Brouwers ze beschrijft, maar de banden tussen het lokale bestuur en burgers versterkt en neemt de controle hopelijk in kracht toe en belangenverstrengeling en fraude in kracht af.

Nu het aantredend kabinet de gemeentepolitiek weer vernieuwt, met een maatregel die regelt dat in de toekomst een gemeenteraad minimaal 100.000 inwoners vertegenwoordigd, is vernieuwing geboden. Het 100.000-dictaat uit Den Haag gaat gepaard met een decentralisatie van overheidstaken. De komende jaren zullen dus nog grotere onderwerpen op het bord van nog grotere gemeenten komen te liggen. Beroepswethouders zullen zich buigen over complexe problemen, zoals de decentralisatie van de jeugdzorg in Nederland. Juist nu is het belangrijk na te denken over de manier waarop deze wethouders worden ondersteund en gecontroleerd door gemeenteraden. Alleen wanneer gemeenteraden met beide benen in het veld staan en geluiden horen van betrokken burgers, rechtstreeks uit de bron, zijn zij in staat te wedijveren en sparren met 1.0 fte bestuurders. Volksvertegenwoordiging moet weer volkvertegenwoordiging zijn, compact georganiseerd en toegankelijk voor docenten en verplegers. Zij zijn het immers, die een ontspoorde wethouder, corrupt of incompetent, krachtig bij de lurven zullen kunnen grijpen. Op maandag.