Zuid-Afrika maakt zich op om deze zomer een nieuw parlement te kiezen. Met de invoering van brede verkiezingen werd in 1994 een eind gemaakt aan de apartheid. Dat jaar vormden alle gekozen partijen samen een overgangsregering, maar sinds die in 1997 werd ontbonden in er politiek weinig opgeschoven.

Het African National Congress (ANC) is tot op de dag van vandaag oppermachtig. De partij van de onlangs overleden vrijheidsstrijder en voormalig troetelpresident Nelson Mandela heeft de afgelopen vijf parlementsverkiezingen probleemloos een absolute meerderheid behaald. Toch lijkt het erop dat de zesde editie van de algemene verkiezingen weleens een meer pluralistische periode in de Zuid-Afrikaanse politiek zou kunnen inluiden.

Op dinsdag 28 januari kondigde oppositieleider Hellen Zille van Democratic Alliance (DA) een samenwerking aan met de Agang-partij van Mamphela Ramphele – moeder van twee van Steve Biko’s kinderen. Met haar activistische verleden aan de zijde van Biko – die in 1977 in de gevangenis stierf – heeft Ramphele een troef in handen. Zille, premier van de grotendeels Afrikaanssprekende West-Kaapprovincie, zaagt al jaren aan de nationale stoelpoten van het ANC, maar heeft met 16,6% van de stemmen in 2010 president Zuma (65,9%) niet kunnen deren. De DA-Agang-droom duurde maar kort: de aangekondigde samenwerking tussen DA en Agang liep zaterdag jongstleden spaak. Toch ze zullen ze als losse partijen het ANC tijdens de komende verkiezingsstrijd voldoende hoofdbrekens opleveren.

De verkiezingen zouden weleens een meer pluralistische periode in de Zuid-Afrikaanse politiek kunnen inluiden.

Het ANC heeft tijdens zijn regeringsperioden altijd kritiek te verduren gehad van buiten de partij. Zo wordt ex-president Thabo Mbeki verantwoordelijk gehouden voor tienduizenden doden door zijn AIDS-ontkenning, waren veel hoge ANC-bestuurders betrokken bij grootschalige corruptie tijdens de ‘arms deal’ en stond Zuma als presidentskandidaat terecht wegens beschuldigingen van verkrachting. Tegenstanders verwijten de ANC ook dat de partij zich te weinig inzet voor zaken als onderwijs, verkeersveiligheid, sociale woningbouw en misdaadbestrijding.

De niet aflatende stroom kritiek op de partij heeft haar in de afgelopen decennia echter weinig praktische problemen opgeleverd. Scheefschaatsers konden altijd rekenen op bijval van hun partijbroeders en criticasters binnen de partij verdwenen zonder al teveel reuring uit het zicht; de beslissingsstructuur van het ANC stelt de partijtop – en niet haar leden – in staat om te bepalen wie er op de kieslijst verschijnt. De kiezer onderschrijft met haar stem het duurzame belang van het ANC als tegenkracht tijdens apartheid. Het krediet dat de organisatie sinds 1912 tijdens de ‘struggle’ had opgebouwd werd dan ook niet zomaar over het hoofd gezien.

Toch lijkt het erop dat de kiezer de afgelopen jaren bij het opmaken van de balans huidige problemen steeds zwaarder laat meewegen. Met publiekslieveling Madiba dood en begraven lijkt de ruimte voor kritiek toegenomen. In de ongenaakbaar geachte façade van het ANC worden steeds meer barstjes zichtbaar. Zowel aan de linker- als aan de rechterkant van het politieke spectrum rammelen de troepen aan de poort. Want naast DA en Agang zijn er meerdere kandidaten. Zo richtte de in 2010 op non-actief gestelde leider van de ANC-jeugdbeweging Julius Malema in 2013 de partij Economic Freedom Fighters (EFF) op. Met zijn militante roep om radicale herverdeling van land en kapitaal lijkt hij in staat om de stemmen van miljoenen vervreemde jongeren bij het ANC weg te snoepen. Dat Mandela’s ex-vrouw Winnie zich achter Malema schaarde werd door ANC-secretaris generaal Gwede Mantashe beschreven als een ‘bedreiging’.

Daarbij toont Malema zich niet de enige afvallige. Binnen overkoepelende vakbond COSATU, al sinds 1994 trouwe partner van het ANC, heeft de grootste aangesloten bond, metaalwerkersbond NUMSA, aangekondigd haar steun aan de regeringspartij op te zeggen. Directe aanleiding was het onderzoek naar de schietpartij bij Marikana, waarbij de politie en veiligheidstroepen het vuur openden op stakende mijnwerkers, met 44 doden tot gevolg. In het onderzoek wees het ANC elke beschuldiging van onjuist handelen van de hand. Maar voor NUMSA ligt de gewelddadige doofpotcultuur van het apartheidsverleden te vers in het geheugen om het ANC zomaar te vergeven.

Voor een steeds groter deel van de bevolking bieden alternatieve partijen een beter perspectief op wat Zuid-Afrika zou moeten zijn. Veel armen, teleurgesteld in de beloofde - maar nooit gearriveerde – welvaart, scharen zich achter groepen die herverdeling eisen. EFF gebruikt daarbij een bombastisch-populistische vocabulaire, terwijl NUMSA haar belangen in marxistische bewoordingen uit.

Met publiekslieveling Madiba dood en begraven lijkt de ruimte voor kritiek toegenomen.

De economisch liberale DA bevindt zich politiek in een hele andere hoek. De DA heeft altijd het predicaat gehad ‘te blank’ te zijn in hun bescherming van (oud) kapitaal. Hoewel Zille kan bogen op een verleden als anti-apartheidsactivist – de krant waarvoor zij werkte bracht nota bene het nieuws van Steve Biko’s verdachte dood - wordt de DA in het raciaal gevoelige Zuid-Afrika vaak weggezet als marionet van de ‘voorheen bevoordeelde’ blanke bevolkingsgroep. Vooral daarom was het samengaan met Agang en het naar voren schuiven van Ramphele als presidentskandidaat een slimme zet.

Maar ook met Agang kan Ramphele stemmen winnen. Ze heeft veel kwaliteiten die voor een groot deel van de Zuid-Afrikanen doorslaggevend zijn bij het uitbrengen van hun stem: door haar verleden bij de Black Consciousness Movement beschikt ze over de nodige 'struggle credentials'. Verder heeft ze voldoende ervaring buiten de politiek: ze diende als een van de directeuren van de Wereldbank en was Rector Magnificus aan de Universiteit van Kaapstad. Als zwarte vrouwelijke presidentskandidaat kan ze rekenen op de progressievere kiezers die de DA argwanen, maar zich vervreemd voelen van de hypermasculiene en polygame Zuma.

Zille presenteerde de fusie van DA met Agang als een ‘game changing moment’ voor Zuid-Afrika. Die droom bleek echter van korte duur. Dat de volgende president van Zuid-Afrika van buiten het ANC komt is hoogst onwaarschijnlijk. Maar de gebeurtenissen van afgelopen week lijken een symptoom van een veranderend politiek klimaat in Zuid-Afrika. Zo is een scenario waarin de ANC zal moeten onderhandelen voor een meerderheid anno 2014 niet meer onvoorstelbaar.