Op 19 Oktober besteedde NOS Nieuwsuur aandacht aan de nadelige effecten van vrijwilligerstoerisme op weeskinderen. De redactie had haar feitenhuiswerk goed gedaan en wist de directeur van vrijwilligersbedrijf Worldmapping danig in zijn hemd te zetten. Nieuwsuur past met dit item binnen een snel groeiende lijst mediaproducties over het onderwerp. Zo maakte eerder Al Jazeera al een item over het drukke schema van weeskinderen in Cambodja en bracht Brandpunt seksueel misbruik van weeskinderen in datzelfde land onder de aandacht. Nieuwsuur sloot niet alleen qua onderwerp aan bij deze producties, maar ook in de beperkte wijze waarop misstanden aan de kaak worden gesteld. Want door beslissing van de redactie om enkel te focussen op Worldmapping en middelbare scholieren, wordt de omvang van het industriebrede probleem juist niet uitgelicht. En dat is doodzonde, want zo gaat de vrijwilliger zelf vrijuit.
Al direct na de introductie worden er twee sets audiovisuele clichés rondom vrijwilligerswerk uit de kast getrokken en tegenover elkaar gezet. De eerste set clichés is bekend en veel bekritiseerd: zielige hulpbehoevende Afrikanen die aangewezen zijn op de hulp van blanken. Hier zijn het beelden van jonge kinderen en is er voor het gevoel nog een marimbamuziekje toegevoegd. In televisie-items met kritiek op vrijwilligerswerk wordt deze eenzijdige kijk steevast bekritiseerd. En terecht. Het is de tweede set, echter, waar ik een probleem waarneem.
De montagekeuze helder: het is nauwelijks meer mogelijk om student en docent serieus te nemen
De tweede set betreft namelijk het cliché van de onkundige en naïeve vrijwilligers die er worden ingeluisd. In het item van Nieuwsuur wordt dat cliché opgeroepen door op de beelden van de Afrikaanse kinderen een scene te laten volgen waarin twee Nederlandse scholieren in een high angle-shot worden gevangen. Ze stamelen met Goois accent onduidelijke claims over wat ze bijgedragen zouden hebben tijdens hun project. Het verhaal ontwikkelt zich vervolgens met een blijvende focus op middelbare scholieren: een groep die gemakkelijk weg te zetten is als onkundig en onwetend.
Helaas doet dat af aan de kracht van de bronnen die worden opgevoerd: Bart Romijn van Partos, de Nederlandse brancheorganisatie van internationale samenwerking, lijkt vrijwilligerswerk in zijn algemeenheid te bespreken, maar die betekenis heeft de montage niet overleefd. Mark Wijne van UNICEF stelt dat al het toerisme waar omgang met kinderen deel van het programma is, moet worden afgeschaft. Maar in plaats van dit materiaal als brug te gebruiken naar het algemene, zoekt Nieuwsuur de ‘gefleste’ partij weer op, door een goed belichte docent en leerling op te voeren met weinig zeggende teksten als “Uiteindelijk is het de vraag: doe je iets, of doe je helemaal niets?”. Ook hier is de montagekeuze helder: na te hebben geluisterd naar de experts, is het nauwelijks meer mogelijk om student en docent serieus te nemen. Maar hoe komt het dan dat zij zo slecht geïnformeerd zijn?
Als je uit de structuur nog niet had kunnen opmaken dat nu de bron van het kwaad zou worden opgevoerd, dan doen mise-en-scène en belichting dat nu. Staand in een soort gotische kerker, met slechts de helft van zijn gezicht verlicht, mag de directeur van vrijwilligersreisorganisatie Worldmapping Richard Groenenstijn, zijn verhaal doen. Dat is in eerste instantie erg rooskleurig, maar als kijker worden we ook al gealarmeerd door het frequente gebruik van het signaalwoord ‘kinderen’, waar de experts al voor hebben gewaarschuwd. Als er vervolgens weer wordt teruggesneden naar de naïeve docent, die zijn verhaal kracht probeert bij te zetten door kneuterig te verwijzen naar appeltaart, is het wachten op de omslag.
Dan komen de echte cijfers en aantijgingen: een filmmaakster, UNICEF, beelden uit Peru benadrukken nog eens de problemen. Even lijkt het erop dat Nieuwsuur breder in gaat zetten door aan te geven dat ‘talloze organisaties’ vrijwilligerswerk met kinderen aanbieden, maar het is uiteindelijk Groenenstijn die voor al het veroorzaakte leed in de wereld zal moeten boeten. In de langste scène van de bijdrage wordt Groenendijk zonder achtergrondmuziek uitgehoord terwijl er flink is ingezoomd op zijn inmiddels bezwete rode kop.
En toegegeven: de beste man staat er ook niet lekker op, zoals hij tot twee keer toe op onwaarheden wordt betrapt en zich vervolgens gedwongen ziet de conclusies van UNICEF in twijfel te trekken. Maar zijn claims over de voordelen van gezinnabootsende opvang kloppen grotendeels, en een eigen vergelijking laat zien dat van de verschillende bedrijven die actief zijn in de sector, Worldmapping relatief open is over haar financiën. Bovendien spreekt zij specifiek haar steun uit voor nut boven inkomsten. Grote spelers zoals Activity International en Projects Abroad zijn hier veel minder helder over.
Door de reacties van de experts over algemene zaken steeds te versnijden met het interview van de verhitte Groenenstijn in zijn middeleeuwse kelder, komt zijn bereidheid tot eerlijke reflectie hem duur te staan. En dat terwijl juist zijn medewerking aan een item als dit toegejuicht zou moeten worden. Wat deze montage ook veroorzaakt, is dat hij als enige verantwoordelijk wordt gehouden voor een industriebreed probleem: namen van andere bedrijven worden niet meer genoemd.
Het wordt tijd dat ook op televisie de vrijwilliger zelf ter verantwoording wordt geroepen
Wat ik echter het grootste probleem van dit item vind, is de manier waarop de vrijwilliger zelf buiten schot blijft. Let wel, zonder betalende vrijwilliger geen vrijwilligersindustrie. Daar waar Groenenstijn wordt teruggefloten vanwege de samenwerking met één enkel weeshuis, wordt de gesproken vrijwilligers geen enkele kritische vraag voorgelegd. In navolging van de betreffende afleveringen van Al Jazeera en Brandpunt, lijkt het er in deze bijdrage op dat er een uniforme vrijwilligersindustrie bestaat, die uit is op het bedonderen van de behulpzame mens.
Wat Nieuwsuur uit het oog verliest, is dat er een variëteit aan organisaties bestaat in alle ethische schakeringen van de regenboog. En dat vrijwilligers niet zomaar makkelijk te beïnvloeden naïevelingen zijn die je van alles wijs kunt maken. Hen zo portretteren lijkt in toenemende mate gebruikelijk en dit is een kwalijke zaak. Niet alleen omdat je vrijwilligers daarmee onterecht als slachtoffers weergeeft. Belangrijker is nog dat er wordt ontkend dat ze natuurlijkerwijze zelf de verantwoordelijkheid dragen om zich fatsoenlijk te informeren en constructieve vragen te stellen. Het wordt tijd dat ook op televisie de vrijwilliger zelf ter verantwoording wordt geroepen.
Dit artikel verscheen eerder in aangepaste vorm op Volunteercorrect.org.
