In het leven van buschauffeur annex amateurdichter Paterson, de hoofdpersoon van Jim Jarmusch’ gelijknamige film, lijkt nooit iets te veranderen. Zijn leven verloopt volgens een vast stramien: op gezette tijden wordt er gewerkt en ’s avonds op café wordt er een biertje genuttigd. Het stadje waar hij woont, dat heel symbolisch dezelfde naam draagt als hijzelf, lijkt al evenzeer onveranderlijk. Men kijkt er eerder nostalgisch terug op het verleden dan dat men grootse toekomstvisioenen heeft.

Je zou kunnen verwachten dat Paterson leeft in een soort Groundhog Day-depressie waarin niets hem raakt of impact heeft en waar niets van enige betekenis gebeurt. Steeds maar weer hetzelfde: wakker worden voor de wekker gaat, voor altijd gevangen in de beklemmende routine van hetzelfde rondje in dezelfde bus.

Niets is echter minder waar. Paterson is in staat om in het alledaagse en schijnbaar onveranderlijke toch inspiratie te vinden, en zich te verwonderen over een detail of een toevallige ontmoeting. Zelfs diepe teleurstelling en tegenslag weet hij om te zetten in schoonheid en geluk in de gedichten die hij schrijft. Niets lijkt in staat hem uit balans te brengen, hij is in volmaakte harmonie met zichzelf en zijn omgeving. Hij lijkt constant in het moment te zijn, tevreden met wat hij heeft, als in een voortdurend nirwana. Zijn manier van leven - gekenmerkt door pure aandacht, poëzie vinden in het meest banale en alledaagse, en zich verwonderen als een kind - is het waard om (als kijker) te volgen.

De vorm van de film is een spiegelbeeld van Patersons leven

Over Patersons gedichten (geschreven door de Amerikaanse dichter Ron Padgett), die in de film ook worden voorgedragen, schrijft een recensent van de New York Times heel opmerkzaam dat ze vaak een verloop hebben van een terloopse, concrete observatie die leidt naar een meer metaforische, lyrische beschrijving – van het specifieke naar het algemene. Dat idee van progressie van het descriptieve naar het lyrische is cruciaal in het begrijpen van de vertelstructuur in Paterson. Jarmusch’ film nodigt ons uit tot eenzelfde vorm van aandacht en ontvankelijkheid voor het kleine en onopvallende. De vorm van de film, met zijn narratieve herhalingen en echo’s van eenvormigheid, is als een spiegelbeeld van de monotonie van Patersons leven zelf. De film neemt als het ware de vorm van een van zijn gedichten aan. Hij transformeert het gewone en onopmerkelijke in iets dat we met bewondering en fascinatie volgen. Hij scherpt onze blik aan, zet het overbekende in een nieuw licht en leert ons zo opnieuw naar de wereld te kijken met aandacht en vol liefde.

Naast een portret van een aimabele, introverte en poëtisch aangelegde buschauffeur, is Paterson ook een film over inspiratie; de aanjager van creativiteit en de bron van poëzie. Ook hierin vermijdt de film grote clichés en laat zien hoe creativiteit vooral goed gedijt in een nederige, alledaagse schrijfroutine. Zodoende ontmaskert de film de romantische mythe van het genie en diens bovennatuurlijke inspiratie. Patersons vriendin is niet zozeer de mythische muze zoals dichters ze al sinds de oudheid bezingen. Paterson kan zich ogenschijnlijk net zo verwonderen over haar als over een onbekende op straat. Hij kan even lyrisch schrijven over zijn favoriete merk lucifers, eindeloos een gedicht blijven herlezen over de lekker zoete pruimen in de koelkast (een referentie naar Puerto-Ricaans-Amerikaans dichter William Carlos Williams) als schrijven over de liefde van zijn leven. Zijn muze is kameleontisch en neemt afwisselend de gedaante aan van een eigenzinnige poëzie-enthousiaste toerist die hij toevallig tegen het lijf loopt en een jong meisje en dichter-in-wording. Paterson hoort schoonheid weerklinken in een tersluiks gehoord gesprek tussen anarchistische rebelse tieners in de bus of in een ruzie van geliefden in zijn stamcafé. Zijn leven leert ons dat we niet de wereld over hoeven te reizen om onszelf te vinden. Het enige dat we nodig hebben is een open blik.

Patersons bescheiden houding contrasteert met onze prestatiemaatschappij

Patersons bescheiden houding contrasteert duidelijk met de manier van leven in onze huidige 'prestatiemaatschappij', waarin we, onrustig voortgedreven door een permanente onvrede, steeds zo obsessief met de toekomst bezig zijn dat we eigenlijk nooit echt meer in het nu lijken te leven. We leven met een toekomstvisie voor ogen, een olifant in de kamer die ambitie heet. Moe worden we ervan. De kapitalistische logica van innovatie en vernieuwing bijt zichzelf in zijn staart en resulteert in een oneindige regressie: het nieuwe is altijd gedoemd zelf oud te worden. We willen altijd meer, beter, en grootser maar zullen dit verlangen per definitie nooit als vervuld ervaren. Paterson is de compleet ambitieloze tegenpool van onze hedendaagse, hemelbestormende millennials. Ik denk dat we van Paterson kunnen leren om niet het hier-en-nu en onze directe omgeving te vergeten, om juist de impact te voelen van weinig wereldschokkends.

Je zou het idee van depressie dus kunnen omdraaien: wij zijn het die depressief en afgestompt zijn, wij zijn het die geen betekenisvolle ervaring meer kunnen halen uit het alledaagse. Onze hedendaagse cultuur is doordrenkt van communicatie: we zijn 24/7 online, instant reactie is de standaard, en door de doorontwikkeling van algoritmen worden we online continu bestookt met advertenties. Onze aandacht wordt uitgebuit voor commerciële doeleinden, zoals filosoof Matthew Crawford overtuigend analyseerde in De wereld buiten je hoofd: een filosofie van de aandacht. Door een verregaande vorm van consumentisme in onze ‘aandachtseconomie’, stelt hij, zijn we gewend geraakt aan een constant audiovisueel bombardement. We ondergaan dit dagelijks lijdelijk en zijn zo ziende blind en horende doof geworden. We zijn informatiejunks geworden die steeds meer shots nodig hebben voor onze prikkelhigh. We ontberen het kleine geluk van zorgeloze observatie, de kinderlijke verwondering over wat zich aan ons voordoet. Een ongefilterde aandacht voor dat wat een onopvallend bestaan leidt buiten ons directe, sensatiegerichte blikveld is als een oase van rust in de woestijn van het moeten.

De Paterson-way-of-life heeft echter ook een solipsistische schaduwzijde

Hoewel onze aandachtseconomie vergeleken met de Paterson-way-of-life de hel lijkt, heeft ook die laatste levenswijze een schaduwzijde, namelijk solipsisme. Zó volstrekt opgaan in jezelf en het moment zorgt er als het ware afsluiten voor dat je je afsluit van de rest van de wereld. Hiervoor waarschuwt cultuurfilosoof Thijs Lijster in zijn recente essaybundel De grote vlucht inwaarts. Met Lijster valt te voorspellen dat de gemoedelijke eentonigheid van Patersons leven kan omslaan in haar tegendeel: de zorgwekkende tevredenheid van een in-zichzelf-gekeerde middenklasse. Een dergelijke, doorgeschoten versie van Paterson leeft in zijn comfortabele, individualistische bubbel, en wat hem betreft mag de wereld buiten het stadje Paterson, NJ wel vergaan. Hij zou er hooguit een in de pauze gekrabbeld gedichtje over schrijven en gewoon weer routinematig verder leven - zoals hij dat het beste kan.

Wie een les wil trekken uit Paterson, doet er denk ik goed aan zich te realiseren dat de afgebeelde ‘zenhouding’ niet slechts een manier hoeft te zijn om zich persoonlijk beter te leren voelen in onze razende aandachtseconomie. Er staat veel meer op het spel. Stilte en traagheid kunnen een expliciet activistische daad zijn, een verzet tegen de aandachtseconomie: ambitieloos niksdoen als anti-daad van verzet. Een bescherming tegen overprikkeling is, zo beschreef Crawford al, cruciaal voor de ontwikkeling van ons vermogen om onze aandacht voor langere tijd vast te houden en zo na te kunnen denken over complexe problemen. De capaciteiten van geduldig observeren, in stilte nadenken en vrijelijk associëren zijn voor ons allemaal veel te kostbaar om zomaar zonder protest private partijen als Facebook en Google er beslag op te laten leggen en aan de hoogste bieder te verkopen. Paterson gunt ons het recht om onze schaarse aandacht terug te winnen en verschaft ons de waardevolle beleving van traagheid en verwonderende opmerkzaamheid. Zo herinnert de film ons eraan wat we missen als we maar door blijven accelereren.