De datum nadert: 15 januari 2017, de dag van de uitzending van de laatste aflevering van het vierde seizoen van BBC-serie Sherlock. Gatiss en Moffat, de producenten van de modernste versie van het klassieke detectiveverhaal, schiepen een sombere maatschappij waarin vriendschap en gezinsleven niet voor de beroemde Sherlock Holmes en John Watson zijn weggelegd. De spanningen tussen de privé- en publieke sfeer waarin de personages in de nieuwste Sherlock, en in het bijzonder Mycroft Holmes, zich begeven, zeggen veel over de actualiteitswaarde van de fictieve maatschappij.

Mycroft mag dan een bijrol spelen, zijn scènes vormen de drijfveren voor een plot dat zich op consistente wijze over de vier seizoenen ontvouwt. Ondanks Mycrofts onvoorspelbaarheid blijft één karaktertrek almaar overeind: de wens om nooit persoonlijk betrokken te raken. Tot nog toe kreeg de samenwerking tussen privédetective Sherlock en Mycroft weinig aandacht in studies, artikelen en zelfs fanfictie. En dat terwijl een ‘lezing’ van Mycrofts personificatie van de Britse overheid een spannende en terechte optie lijkt. Waar Sherlocks intelligente, antisociale gedrag en levendig inbeeldingsvermogen tot de verbeelding van velen spreken, werd de verhouding tussen de sensitieve persoonlijkheid van Sherlock en zijn machtige broer Mycroft nog niet eerder verkend.

Eén karaktertrek blijft almaar overeind: de wens om nooit persoonlijk betrokken te raken

De broers werken, net als in de oorspronkelijke verhalen van Sir Arthur Conan Doyle, regelmatig samen in de strijd tegen criminaliteit. Ook zijn ze het er ondanks hun onpersoonlijke relatie meestal over eens welke vijand bestreden moet worden. Een eerste verstoring van deze dynamiek wordt zichtbaar in de slotaflevering van het tweede seizoen. Mycroft zet de veiligheid van Sherlock op het spel door feiten uit diens privéleven te openbaren aan Jim Moriarty, in ruil voor vertrouwelijke informatie over diens wijdverspreide, criminele netwerk. Dit pragmatische handelen maakt van Mycroft een soort ambtenaar in onzekere tijden; iemand die in naam van de strijd tegen terrorisme, afpersing en smokkel, graag persoonlijke belangen naar de achtergrond schuift. Dat de carrière en veiligheid van Sherlock daarmee onder druk komen te staan, is een prijs die Mycroft bereid is te betalen.

Mycroft hecht waarde aan een overwinning van de Britse geheime dienst op superschurk Moriarty: zijn houding past bij het soort prioriteiten waartoe onze sterk geprivatiseerde samenleving uitnodigt. Sinds de jaren '80 en het conservatieve beleid van Margaret Thatcher, de Britse politicus die met ijzeren hand de privésfeer vooropstelde en de belangen van de staat naar de achtergrond drong, leven we in een tijdperk van individualisme. Weliswaar met één wezenlijk verschil: waar de privésfeer onder Thatcher werd beschermd opdat de bevolkingsaantallen in toom bleven en een vrijemarkteconomie gegarandeerd, heerst in de privésfeer tegenwoordig geen gevoel van bescherming en veiligheid, maar van angst.

Dat huidige gebrek aan bescherming blijkt bijvoorbeeld uit de afluisterpraktijken van overheden, onthuld door Edward Snowden in 2013. In de documentaire Citizenfour (Laura Poitras, 2014) vertelt Snowden waarom hij zich zorgen maakt over de macht van overheden, die dankzij technologische vernieuwingen het privéleven van mensen steeds moeitelozer penetreren: ‘It all comes down to state power and the people’s ability to meaningfully oppose that power,’ aldus Snowden. Burgers zouden machteloos staan tegenover afluisterpraktijken. Het is precies die machteloosheid die Sherlock hevige paniek bezorgt als hij beseft dat Moriarty, dankzij zijn bloedeigen broer, precies weet wat zich achter de gesloten deuren van de familie Holmes heeft afgespeeld.

Het vinden van een nieuwe balans tussen de belangen van de overheid, zoals informatie-inzameling over de nationale veiligheid, en de belangen van de burgers in hun privéleven, lijkt urgent. Mycroft symboliseert de zoektocht naar deze balans, waarbij soms onvoorspelbare en ontoegankelijke maatregelen komen kijken. De kijker krijgt alle kleuren mee van de regenboog die Mycroft heet: hij is politicus die de Britse belangen verdedigt, hoofd van de veiligheidsdienst die zijn eigen familie om hulp vraagt bij het beschermen van de nationale veiligheid, hij is een spion en een leugenaar. Mycroft toont bezorgdheid over de mentale en lichamelijke gezondheid van Sherlock, maar zegt ook dat hun broederband niets betekent zodra de nationale veiligheid in het geding komt.

Mycroft functioneert als eiland dat besluiten denkt te moeten nemen op louter ‘objectieve’, onpersoonlijke gronden. Hij heeft geen liefdesleven, vrienden of familie. Sherlock laat via Mycroft zien hoe onmogelijk de positie is van een naar objectiviteit strevende ambtenaar ten tijde van grootschalige privacyschending door de overheid. Ook uit Citizenfour komt de onmogelijkheid naar voren om een ambtsfunctie te vervullen en er tegelijkertijd individuele belangen op na te houden.

De positie van een naar objectiviteit strevende ambtenaar is onmogelijk

Ook in de nieuwste afleveringen komt deze thematiek aan bod, als Mycroft succesvol voorspelt dat Mary, de echtgenote van John Watson, ten dode is opgeschreven vanwege haar verleden als geheim agent. Haar taak voor de overheid ontzegt haar de mogelijkheid een gezinsleven te starten met John. Sherlock probeert het tragische lot van Mary te keren, maar Mycroft benadrukt dat haar lot het offer is voor haar carrière als spion voor de overheid.

Terwijl Sherlock zijn vijanden en demonen najaagt, ziet de kijker hoe Mycroft hem achtervolgt met geavanceerde spionagetechnologie, een letterlijk voorbeeld van ‘Big Brother is watching you’. Mycroft ziet al dat zijn publieke functie hem in staat stelt om zijn broer in de gaten te houden. Komende maandag zullen we het te weten komen: zal Mycroft in staat blijken om zijn taak voor de Britse overheid te volbrengen, of zal ook hij uiteindelijk verstrikt raken in de ‘chaos’ van menselijke betrokkenheid...?