“Voor nu is het strand van Tenerife weer schoongeveegd, maar niet voor lang... 'Ex on the Beach: Double Dutch' komt namelijk terug! Heb jij net als Dusty en Sander al zo'n 100 bedpartners gehad en is drama jouw tweede naam? Geef je dan nu op en wie weet is jouw ex straks wel next.” 

Deze tekst stond afgelopen jaar nog op de website van RTL Boulevard om kersverse deelnemers te werven voor het nieuwe seizoen van Ex on the Beach: Double Dutch. Velen smullen van deze programma’s en kunnen niet wachten tot de deelnemers hun entree maken op het strand alsof ze net uit Baywatch komen lopen. Sinds de komst van Big Brother, waar Nederland zich de trotse eigenaar van mag noemen, is reality tv niet meer weg te denken uit het televisielandschap. Hoe komt het toch dat zo ontzettend veel mensen dit voor hun plezier kijken? Wanneer mijn eigen vrienden dit aanzetten wend ik mij vol van afkeuring af van dit soort geneugten, want erg ethisch is het niet… toch? 

In haar vlijmscherpe essaybundel Spiegeldoolhof bevraagt Jia Tolentino hedendaagse praktijken van haar eigen generatie, bovenal die waar ze zelf aan meedoet of heeft gedaan. In een van haar essays blikt ze terug op haar eigen avontuur in de reality tv-serie Girls vs. Boys. Realityshows als deze zijn volgens haar ‘berucht om hun vermogen om van niets een verhaal te maken’, en juist dat is de aantrekkingskracht ervan. Na je uitputtende dag, even lekker hersendood Temptation Island kijken. Aaf Brandt Corstius, die zelf fervent kijker is van dit genre, vergeleek het eens met een hotdog kunnen eten zonder te slikken: ‘het geeft net genoeg prikkels om gaande te blijven, maar je hoeft er amper bij na te denken.’ 

Realityshows als deze zijn volgens haar 'berucht om hun vermogen om van niets een verhaal te maken', en juist dat is de aantrekkingskracht ervan.

Voordat Tolentino vertrekt naar Puerto Rico, waar de show wordt opgenomen, schrijft ze dat zij niet wil overkomen als een slet. Later herkent ze hierin ‘een uitgesproken gevoel van afgrijselijke superioriteit’. Dit gevoel vind ik als ‘kritische televisiekijker’ herkenbaar. Waar Tolentino deze superieure houding herkent ten opzichte van ‘het gemiddelde tienermeisje van de jaren nul’, daar herken ik vooral een superieur gevoel ten opzichte van mijn leeftijdsgenoten die zonder schaamte kijken hoe het drama zich ontpopt onder het alziend oog van de camera. Wanneer ik de morele verwerpelijkheid - hier kom ik later op terug - aan mijn leeftijdsgenoten uitleg, eindig ik met een kritische noot: is het eigenlijk niet nog erger dat ik mijzelf erboven zet? Een soort meta-superieure positie, die zowel over de deelnemers een moreel oordeel velt, als over de neerbuigende, sensatiezoekende houding van de kijkers, die ik medeplichtig acht aan een probleem. Maar welk probleem eigenlijk?

Voordat ik meer in detail treed over problemen die ik zie, moet ik kort afbakenen waar ik het nou eigenlijk over heb. Het genre reality tv is groot en kenmerkt zich door vaste formats, lage productiekosten en ‘echte mensen’ in de hoofdrol die gefilmd worden terwijl zij iets doen wat in principe niet gescript is. In dit artikel richt ik mij vooral tot programma’s als Ex on the Beach, Temptation Island en de Villa, programma’s waarin liefde, seks en drama een grote rol spelen. Allereerst zie ik dat deze programma’s normatieve representaties in stand houden: er doen (bijna) alleen maar heteroseksuele cisgender mensen aan mee, deelnemers zijn (vaak) stereotyperend voor masculiniteit en vrouwelijkheid, en monogamie wordt geframed als heilig voor het slagen van een goede relatie (‘Temptation Island: de ultieme relatietest’). Daarbij worden zowel de mannen als de vrouwen al in hun aankondiging, waarin zo min mogelijk kleding de norm is, geobjectiveerd. Daarnaast vinden er vaker misstanden plaats zoals die in de Villa in 2019, waarbij seksueel overschrijdend gedrag wordt vertoond of manipulatie van makers leidt tot acties waar deelnemers wellicht later spijt van krijgen. Televisiewetenschapper Linda Duits vertelt in een praatprogramma dat producenten steevast zelf stellen dat zij nooit mee zouden doen aan hun eigen programma’s, omdat zij juist wel op de hoogte zijn van de achterliggende maakprocessen. Om deze reden concludeert Duits dat reality tv nooit ethisch gemaakt kan worden. De deelnemer weet immers nooit van te voren hoe die wordt neergezet, ook al claimt het programma een realiteit te laten zien. Met deze overwegingen in het achterhoofd zet ik de televisie liever uit om mezelf niet op glad en onethisch ijs te bevinden. 

Om deze reden concludeert Duits dat reality tv nooit ethisch gemaakt kan worden. De deelnemer weet immers nooit van te voren hoe die wordt neergezet, ook al claimt het programma een realiteit te laten zien.

De kijkers zie ik eigenlijk als nog een groter probleem. Toeschouwers plaatsen zichzelf op de stoel van de voyeur en zien hoe deelnemers drama en conflict met elkaar opzoeken. Kijkplezier lijkt voort te komen uit een gevoel van superioriteit, waarin de kijker zichzelf boven de deelnemers plaatst en zich vermaakt met  de gedachte nooit mee te zullen doen aan dit soort programma’s. Daarnaast blijkt uit een kijkersonderzoek uit 2019 dat de helft van de kijkers hoogopgeleid (hbo/wo bachelor) is, terwijl deelnemers vaker tot een ‘lagere’ sociale klasse behoren. Dat het juist onder hoogopgeleide studenten zo populair is, terwijl het niet over hen gaat, lijkt dit superioriteitsgevoel te benadrukken. Toch is er een verschil: een voyeur kijkt stiekem, terwijl  reality tv allang geen ‘guilty pleasure’ meer lijkt te zijn. Zo wordt Temptation veelvuldig ingezet in hospiteeradvertenties om aan te geven wat huisgenoten samenbrengt. 

Precies hier schuurt het met mijn eigen gevoel. Waar ik het zie als voyeurisme, daar wordt het door velen niet zo gezien. Wellicht is dit het fundamentele probleem van mijn positie. Wanneer ik kijk naar deze programma’s voel ik mij een voyeur, iemand die naar aapjes kijkt terwijl ze hun dansje opvoeren. Natuurlijk zijn er kandidaten (zoals de Terror Twins uit Ex on the Beach seizoen 5) die hebben verklaard spijt te hebben van hun deelname, maar veel van dit soort verhalen zijn er niet. Zelfs de erger getroffen kandidaten verklaarden soms het vooral te zien als een leuke ervaring. Wie ben ik dan om een moreel verheven raamwerk erop te plakken en aan te geven wat een deelnemer wel en niet op televisie zou kunnen laten zien? 

Wie ben ik dan om een moreel verheven raamwerk erop te plakken en aan te geven wat een deelnemer wel en niet op televisie zou kunnen laten zien?

Aan de productiekant moeten zeker stappen gezet worden. Mijn kijk op de ethiek van de kijker lijkt echter meer te zeggen over mijn eigen houding, dan over de morele verwerpelijkheid van de toeschouwer. Misschien is dit gewoon de laagdrempelige televisie waar men op zit te wachten en het moment van roem waar kandidaten om staan te springen. Wie ben ik dan als meta-superieure kijker om mijn leeftijdsgenoten hun pleziertje te misgunnen en de deelnemers hun kijkers af te pakken, alleen omdat wij - de kijkers - toch ‘beter zouden moeten weten.’