Van schrijver-dissident tot president: achteraf zou het verhaal van de ongekend veelzijdige Václav Havel – intellectueel, artiest, mensenrechtenactivist en politicus – gemakkelijk geromantiseerd kunnen worden. Daarmee zou echter geen recht worden gedaan aan de jaren van uitzichtloosheid die hij doormaakte: gebukt onder isolement, gevangenschap en zijn eigen vaak depressieve gemoed. Dat blijkt uit de meeste recente biografie van Havel – Havel, een leven – die eind vorig jaar verscheen van de hand van zijn vroegere woordvoerder Michael Zantovsky.

Hoewel al enigszins in de vergetelheid geraakt, was Havel een van de belangrijkste intellectuelen en staatsmannen van de twintigste eeuw. Als telg van een welvarend ondernemersgeslacht werd hij het slachtoffer van de anti-bourgeoisie-politiek van het communisme: zijn familie verloor haar meeste bezit, en Havel werd stelselmatig uitgesloten van elke vorm van onderwijs. Via een aantal eenvoudige baantjes belandde hij in het theater, waar hij zich ontpopte tot recensent en uiteindelijk zelf toneelstukken ging schrijven. Hij bleek zo succesvol in het vertolken van het absurdistische en willekeurige karakter van het communistische bewind, dat hij als toneelschrijver en criticaster van het communisme bekendheid kreeg tot ver buiten Tsjecho-Slowakije. Daarna werd zijn verzet tegen het communisme georganiseerder: Havel begon politiek getinte essays te schrijven, werd gevraagd als leider van de dissidentenbeweging Charter 77, groeide uit tot boegbeeld van de Fluwelen Revolutie en werd tenslotte de eerste president van het postcommunistische Tsjecho-Slowakije (en daarna Tsjechië): een vrijheidsstrijder van de eerste orde.

Havel werd slachtoffer van de anti-bourgeoisie-politiek van het communisme en stelselmatig uitgesloten van elke vorm van onderwijs

Om de vrijheid was het Havel te doen – zijn leven lang. En wel omdat de waarheid volgens hem niet zonder de vrijheid kan. Het meest treffend wordt dat geïllustreerd in de beroemd geworden metafoor van de kruidenier in Havels essay De macht van de machtelozen. Havel vertelt in dat essay over een kruidenier die iedere ochtend braaf het bord “arbeiders aller landen verenigt u” in zijn etalage plaatst. Niet omdat hij in het belang daarvan gelooft, maar omdat hij het opgestuurd heeft gekregen van hoger hand, om het samen met de uien en de worteltjes in de etalage te leggen. Omdat iedereen het doet, omdat ‘het zo hoort’ en omdat het hem een rustig leven garandeert – het zou immers moeilijkheden opleveren als hij het niet zou doen. Hij doet het, met andere woorden, omdat de dominante ideologie hem er op perverse wijze toe dwingt. Eigenlijk zegt het bordje: ‘Ik, kruidenier X, gedraag me zoals het hoort – en daarom heb ik er recht op om met rust te worden gelaten.’ Maar om de vernederende grondslag van zowel zijn gehoorzaamheid als de macht te verbergen, is de façade van de ideologie nodig.

‘Ideologie’ zegt Havel, ‘is een misleidende manier om met de wereld om te gaan. Zij biedt mensen de illusie van een identiteit, van waardigheid en moraal, en maakt het tegelijkertijd gemakkelijker voor hen daarvan afstand te doen.’ Haar ongrijpbare maar giftige en zelf-vervreemdende dwang zorgt ervoor dat de groenteman in de woorden van Havel nooit ‘in de waarheid’ kan leven, omdat alles wat hij zegt en doet bepaald wordt door andere factoren dan zijn innerlijke overtuiging. ‘Das Wesen der Wahrheit ist die Freiheit’ stelde de Duitse wijsgeer Martin Heidegger: waarheid en vrijheid zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een afgedwongen waarheid is tegenstrijdig met zichzelf. Omdat ‘in de waarheid leven’ voor mensen verschillende betekenissen kan hebben, moet het open karakter van de vrijheid altijd worden gerespecteerd.

Ondanks dat het communistische systeem die ruimte niet toeliet, was het volgens Havel mogelijk om daarnaar op zoek te gaan. Als alle kruideniers de onoprechte daad die de ideologie van hen vraagt zouden weigeren, zou dat het begin zijn van een revolutie. Daarom is de machteloze kruidenier niet écht machteloos. Sterker nog, door mee te werken aan het theater van het regime is hij eigenlijk medeverantwoordelijk geworden. Doordat hij er niet in slaagt om ‘in de waarheid te leven’ houdt hij het regime – en zijn leugens – immers mede in stand. Daarentegen is ‘in de waarheid te leven’ de enige manier om de authenticiteit van iedere mens te herstellen tegenover het ‘van huichelarij en leugens doortrokken’ systeem dat hem slechts met de ideologische handschoen aanraakt. Daarin schuilt de ‘macht van de machtelozen.’ In de vele brieven die hij vanuit gevangenschap aan zijn vrouw schreef wijst Havel tegenover de vernedering van een afgedwongen bestaanswijze consequent op de persoonlijke verantwoordelijkheid als ‘mes waarmee je je unieke silhouet in het panorama van het zijn uitsnijdt’.

Het open karakter van de vrijheid moet altijd worden gesrespecteerd

Dus rest de mens die zijn authenticiteit wenst te behouden ten opzichte van een ‘moderne en ontmenselijkte macht’ slechts het dissidentisme – dat Havel (die de nadruk op legaliteit bleef leggen) evenwel altijd organiseerde binnen de grenzen van de door hem gerespecteerde wet. Hiermee liet hij, tegenover een verzet dat naar de wapens grijpt, zien dat een alternatieve bevrijdingsmethode kan liggen in het doorbreken van de schijnlegaliteit van het communistische regime door een oprecht en volkomen consequent beroep te doen op de fundamentele vrijheden die een democratie zou moeten bieden. Zo vielen Havel en de dissidentenbeweging Charter77 het regime aan binnen hun eigen legalistische kader, door zich te beroepen op rechten die niet werden waargemaakt.

Uit de biografie van Zantovsky blijkt dat Havel zichzelf liever zag als moreel dan als politiek leider – hetgeen uiteindelijk leidde tot de breuk tussen hem en zijn latere biograaf (die er bij Havel tevergeefs op aandrong om zijn achterban te mobiliseren). Havel streefde een ‘antipolitieke politiek’ na: een politiek die op een moreel in plaats van ideologisch fundament rust. Het dissidentisme tegen de almacht van de staat moest dan ook ‘voor-politiek’ zijn: de veelvormigheid van het leven was in zijn ogen het beste tegengif tegen de een-dimensionaliteit van de macht. De waarde die Havel daaraan hechtte bleek eveneens uit de grote verscheidenheid van mensen die hij om zich heen verzamelde. Hij werd door de mededissident en filosoof Jan Patočka dan ook geroemd om zijn “carbonkwaliteit”: het vermogen om zich met mensen van uiteenlopende karakters, achtergronden of politieke kleuren te verbinden zonder hiervoor zijn eigenheid op te hoeven offeren. Het was Havel om de authenticiteit van mensen te doen – niet om de manier waarop zich die toonde.

Vrijheid en verantwoordelijkheid dienen we zélf te beheren, in plaats van ze uit handen te geven aan een ideologie, staat of systeem

Havel meende dat de veelvormigheid en ambiguïteit van het leven omarmd moest worden, in plaats van deze te smoren in een enkelvoudige opvatting van wat ‘de waarheid’ is of hoe ‘de vrijheid’ verwezenlijkt dient te worden. Het open karakter van die vrijheid (waarvan de verwerkelijking immers altijd veelvormig en ambigu is) vraagt volgens hem echter wel om individuele verantwoordelijkheid voor de collectieve vrijheid: vrijheid zonder gelijkheid kan niet meer zijn dan een privilege van enkelen ten koste van de onderworpenen, maar zonder de vrijheid zou gelijkheid wel eens in een cultuur van algemene onderwerping kunnen eindigen. ‘Staatsburgerschap’ zegt Havel daarom, ‘is de moed, de liefde voor de waarheid, het altijd waakzame geweten, de innerlijke vrijheid en de vrijwillig opgenomen verantwoordelijkheid voor de publieke zaak.’

Misschien is dat de voornaamste les van Havel: vrijheid en verantwoordelijkheid dienen we zélf te beheren, in plaats van ze uit handen te geven aan een ideologie, staat of systeem – om te voorkomen dat onze individuele en onvervangbare menselijke waardigheid verloren gaat.