Is het coronavirus in een lab in Wuhan ontwikkeld? Zijn vaccinaties een middel om de bevolking te hersenspoelen en in bedwang te houden? En wat hebben Bill Gates en de Bilderberggroep daar mee te maken? Het zijn vragen die waarschijnlijk niet iedereen even serieus neemt, maar die tegelijkertijd veelvuldig terugkomen in het publieke debat. Vijf jaar geleden schreven Bram van Vulpen en Laura Burgers al over de stelselmatigheid waarmee complottheorieën tegenwoordig voorkomen. Maar is de hedendaagse complotdenker die gretig gebruik maakt van het recht op vereniging en de vrijheid van meningsuiting even antidemocratisch als vijf jaar geleden? Of is dat ook niet wat het lijkt? Hoe dan ook, een herlezing is zeker de moeite waard.

Redactie deFusie

‘De democratie is een façade!’ De krachtige woorden van acteur George van Houts komen hard binnen. Met een glas rode wijn nog in de hand worden we pardoes uit de nazomerse roes van de laatste warme herfstdagen gerukt. Even wanen we ons in een anarchistische kabberdoes waar rond sluitingstijd een zo-even nog goedlachs gezelschap grijsharige mannen zich laat meesleuren in een belabberde discussie. De heren foeteren over macht en politiek. ‘De macht ligt bij 0,1% van de wereldbevolking,’ roept de een. ‘Je stem heeft totaal geen invloed,’ sputtert een ander.

Toch is het decor geen bruine kroeg, maar een rode studio in Amsterdam. De theatergroep De Verleiders is te gast bij De Wereld Draait Door om te vertellen over hun nieuwste (ongetwijfeld vermakelijke) toneelstuk ‘Stem Kwijt’. Ze maken zich ernstige zorgen over de huidige staat van de democratie. Het is tenenkrommend hoe dit stel vrolijk de democratie tot een grote misleiding degradeert. Alle verkiezingen, burgerinitiatieven, referenda, vrijheid van stichting en vereniging ten spijt, deze heren weten hoe het zit: we worden eigenlijk beheerst door een complot van het grootkapitaal.

Er zijn talloze historische voorbeelden van samenzweringen

Samenzweringstheorieën zijn niets nieuws. Alhoewel er veel waanzinnige theorieën zijn te vinden op het internet, zijn complottheorieën heus niet altijd onzin. Er zijn talloze historische voorbeelden van samenzweringen: de moord op Julius Caesar (44 v.C.), de moord op Abraham Lincoln (1865), het Watergate-schandaal (1972) en de Iran-Contra affaire (1986). En terwijl we dit schrijven speelt het schandaal rondom de verkiezingscampagne van Trump, die door velen wordt beschuldigd van samenzweren met de Russen.

Het opvallende is dat complotdenken tegenwoordig stelselmatig voorkomt in het publieke theater en de politieke arena. In ons onlangs verschenen boek Blikopener beschrijven we hoe alomtegenwoordig complotdenken is. Het gaat hand in hand met een verandering van het internet en de groei van populisme. Complotretoriek viert hoogtij op sociale media: ‘Niets is wat het lijkt’ is clickbait voor mensen die willen weten hoe het wél zit. Alles zou zijn terug te leiden tot een kleine kliek, een kwaadaardige elite die de wereld in haar greep heeft en snode plannen smeedt in geheime achterafkamertjes. Toeval bestaat niet.

Door deze verlokkelijke retoriek te benutten en zich af te zetten tegen de corrupte elite (#CrookedHillary) wist Trump veel stemmen te winnen. Het is tevens een golf waarop politici als Wilders (‘linkse elite van de grachtengordel!’) en Baudet (‘partijkartel!’) meevaren. Ook De Verleiders lijken op hun beurt te zijn verleid door de krachtige retoriek van samenzweringstheorieën. Wie denkt dat dit enkel onderdeel van het toneelstuk is heeft het helaas bij het verkeerde eind. De heren voelen zich oprecht bedrogen door politici. Toch komt hun publiek het meest bedrogen uit.

Gevestigde partijen bevinden zich in een crisis door hun achterhaalde manier van optreden

Voor hedendaags democratisch doemdenken is namelijk geen reden, zo stelt hoogleraar politicologie Tom van der Meer. Ons systeem biedt juist de ruimte wantrouwen en onvrede een stem te geven, beklemtoont hij in zijn boek ‘Niet de kiezer is gek’. In reactie op het toneelstuk ‘Stem Kwijt’ stelt hij dat het juist goed gaat met de Nederlandse democratie. Gevestigde partijen bevinden zich volgens hem wel in een crisis door hun achterhaalde manier van optreden.

Daarom moeten we niet de democratie drastisch hervormen (kiesdrempels, districtenstelsels, loting, etc.), maar politieke partijen prikkelen tot vernieuwing in het politieke spel, stelt Van der Meer. Te beginnen met het uitdragen van een sterk verhaal gebaseerd op ideologische waarden, waarbij er zelfs nog kan worden geleerd van de sterke verhalen van sommige complottheorieën. Politiek dient burgers hoop te geven op vooruitgang; een stip op de horizon waaruit beleidsvoorstellen volgen die coherent zijn met het onderliggende ideaal. De volksvertegenwoordigende stem van politici moet weerklinken zodat burgers niet het gevoel krijgen hun stem kwijt te zijn.

Het technische regeerakkoord van Rutte III lijkt daar echter geen gehoor aan te geven. Sterker nog, de geheimzinnige houding van Rutte en zijn compagnons rondom de dividendbelasting voedt complotdenkers zoals De Verleiders met argumenten voor politieke samenzweringen met het grootkapitaal. De werkelijkheid is natuurlijk complexer. Machiavelli mag ons dan wel geleerd hebben dat politiek een theatraal spektakel is vol leugens en bedrog, maar het gaat te ver te poneren dat goede burgers machteloze figuranten zijn in een allesverwoestend machtsspel van een boosaardige elite.

De macht van multinationals vormt een systematisch probleem waar de politiek maar moeilijk uitkomt

De macht van multinationals vormt een systematisch probleem waar de politiek maar moeilijk uitkomt. De Paradise Papers tonen eens te meer dat bedrijven zoals Nike miljarden ontwijken via Nederlandse belastingconstructies, maar het getuigt van simplisme om zulke systematische problemen te reduceren tot een geniepig complot.

Om helemaal niet te gaan stemmen, zoals een van de acteurs zegt te doen in de uitzending van DWDD, dat is weinig constructief fatalisme dat de democratie pas echt om zeep kan helpen. Zonder stemmen immers geen volksvertegenwoordiging, geen waakhond-parlement, en nul invloed op de gang van de politiek. Het is goed dat De Verleiders het debat over de democratie weer aanzwengelt, maar het sausje fatalisme mag best wat minder. Laat die waakzame scepsis tegenover machthebbers inspiratie bieden voor een constructieve discussie met oog voor de complexiteit van de werkelijkheid.

Bram van Vulpen (onderzoeker bij de NSOB) en Laura Burgers (promovendus aan de UvA)  zijn co-auteurs van het boek ‘Blikopener: perspectieven van geëngageerde twintigers’. Zeven jonge essayisten belichten daarin diverse actuele thema’s waaronder de macht van multinationals en complottheorieën. Zie ook http://www.blikopenerboek.nl