“Zo moeilijk is het toch niet? Die banken hebben veel te veel geld uitgeleend en nu moeten wij hun bonussen betalen, stort de hele economie in en lachen die Chinezen in hun vuistje”. “Ow. Hoe kan dat dan? Die fabrieken staan er allemaal toch nog gewoon? In China trouwens. En we willen allemaal toch nog steeds iPhones? Wat is er nou precies veranderd? En trouwens: banken zijn toch gewoon heel belangrijk voor onze economie? En al dat geld dat we die banken uit hebben geleend krijgen we als belastingbetaler toch met heel veel rente weer terug?”. “Jezus, jij snapt er echt niks van.”

In de onophoudelijke stroom middellange krantenartikelen over de crisis zag ik toch vooral boom en weinig bos, alle claims dat kranten het nieuws moeten “duiden” ten spijt. Wat betekent het nou dat een bank wordt genationaliseerd? Als die banken zoveel geld hebben verdiend: dat geld kwam dan toch ergens vandaan? Experts te over en ze hadden allemaal oplossingen, maar wanneer zo’n grijze kop dan op ferme toon stelde “dat de politici nu echt een daad moeten stellen, om het vertrouwen van de markt terug te winnen” tolden er bij mij eigenlijk alleen maar nog meer vragen in m’n hoofd. Hoe komt het dan dat iedereen, van DNB-woordvoerder tot PVV-kamerlid tot ‘man achter de één-vandaag-microfoon-op-straat’ hierover mee praat?

"Jezus, jij snapt er echt niks van."

Ikzelf besloot me, met schijnbaar een einde aan mijn manier van leven, maar eens in het onderwerp te gaan verdiepen, voor me in de discussies te mengen. De Hollywood-documentaire “Inside Job”, verteld door Matt Damon, zou volgens veel vrienden wel soelaas bieden als een eerste introductie. Ik heb er eerlijk gezegd niet veel meer uitgehaald dan dat Wall Street en de Amerikaanse politiek op incestueuze wijze vervlecht zijn en dat geld en macht corrumpeert. Niet veel nieuws onder de zon dus. Het deed me een beetje denken aan de speech van Tim Robbins in de film Team America.

Een iets beter instrument bleek de UvA-cursus “Wie heeft de crisis veroorzaakt? Op zoek naar de schuldigen”. Wetenschappelijk verantwoord de zwarte Piet spelen dus. De cursus werd gegeven door niemand minder dan Ewald Engelen, mij destijds vooral bekend door z’n column in de Groene Amsterdammer, waar hij retorisch gezien weinig genade kent; vooral niet voor de politici, die het maar niet willen snappen.

Meteen bij het eerste college werd een samenvatting gegeven van (een deel van) “wat er nou gebeurde”. Vooral Amerikaanse banken hebben de laatste 10, 15 jaar op grote schaal ‘producten’ bedacht en verkocht aan (veelal Europese) pensioenfondsen en banken. Zo’n product was eigenlijk niet meer dan een set beleggingen en verzekeringen, gecreëerd middels mathematische modellen en het eindeloos herverpakken van allerlei leningen. Zo ontstond, claimde men, een heel precies gespecificeerd “risicoprofiel”: een precies gespecificeerde range rendement met een precies gespecificeerd risico. Institutionele beleggers zoals pensioenfondsen hadden hier behoefte aan, omdat ze alleen in AAA-gewaardeerde beleggingen mochten deelnemen. Dat waren normaal gesproken dus vooral saaie dingen als staatsobligaties (momenteel een stuk minder saai) en ‘veilige’ hypotheken met laag rendement. Door het te verpakken kon men enorme slagroomtaarten maken met een ferm fundament van staatsobligaties en hypotheken van hoogopgeleide tweeverdieners, wat zorgde voor de AAA-rating, maar vooral ook een hele dikke, zoete laag slagroom van Amerikaanse Rednecks die enorme rentes betaalden op een veel te zware hypotheek. Op deze manier kon je een hoog rendement halen, met weinig risico, liet zo’n “bonusbengel” op een overweldigend goeie powerpointsheet zien. Dat wilde zo’n pensioenfonds dan ook wel. “Doe mij die maar”. We weten allemaal hoe dit afliep. Dat afdekken van risico’s werkt natuurlijk alleen als deze onafhankelijk zouden zijn.

Het afdekken van risico’s werkt natuurlijk alleen als deze onafhankelijk zouden zijn.

Nog steeds valt hierin mij vooral op hoe ongelooflijk complex de crisis is geweest. Een enorme set actoren speelden allemaal een verschillende rol met vaak meerdere gezichten en geen van alle had door waar het schip als geheel eigenlijk heen koerste (dit maakt de schuldvraag trouwens problematisch). Natuurlijk zijn de bankiers ergens stout en hebzuchtig geweest, maar voor hen was het inmiddels niet meer dan een computergame geworden, totaal los van de werkelijke economische activiteiten erachter. De CEO’s aan de top van deze banken hebben vaak ook totaal niet door gehad wat voor risico’s deze, vaak als nerdy bestempelde, afdelingen eigenlijk namen, maar ze haalden fantastische rendementen en dat was eigenlijk het enige waar hun baas, ‘de’ aandeelhouder in geinteresseerd was. De toezichthouders zagen de risico’s trouwens ook niet. Maar die werden door politici dan ook verteld dat de “markt zichzelf wel zou reguleren”. Dat deden de koekjesfabrieken en veehouders toch ook? Bovendien hadden we belangrijkere dingen aan ons hoofd in de jaren 00: tientallen mensen liepen in Nederland inmiddels rond in een Burqa! De Sharia was nabij. Dit soort non-issues leken trouwens ook het enige waar de nieuwsmedia mee bezig waren, onderwijl bezuinigend op hun economiesecties en onderzoeksjournalisten. Die stukken waren toch te lang om op Twitter samen te vatten.

En dan laat ik iets anders nog buiten beschouwing: hoe hangt zo’n globaal verweven, reëele economie nou precies af van deze bankiers? Het is evident dat hoe efficienter kapitaal wordt verdeeld, hoe sneller een economie kan groeien en dat dit een taak van de banken is. Maar kennelijk kan een financiele sector die eigenlijk vals speelt de reëele economie eerst jaren een enorme turboboost geven, om ‘m vervolgens met terugwerkende kracht (!) keihard een dubbele recessie in te schoppen. Wat is er op dat moment dan gebeurd met al die innovatieve nieuwe producten die die reëele economische groei toch uiteindelijk vorm gaven? En wat zegt dit fenomeen ons eigenlijk over hoe wij onze economie hebben georganiseerd of zelfs zouden moeten organiseren?

Vragen die in het wat wijdere publieke debat eigenlijk nooit aan de orde komen, maar waar ik eigenlijk wel een antwoord op zou willen, voordat ik een mening vorm. Misschien zijn de antwoorden op deze vragen voor de experts wel te triviaal. Iedere keer opnieuw uitleggen doe je maar in het jeugdjournaal. Ik denk zelf dat dit soort vraagstukken te lastig zijn en dat nieuwsmedia willen voorkomen dat discussies ‘verzanden’ in links-rechts tegenstellingen of meer fundamentelere vraagstukken over hoe we onze economie organiseren. Ook is het als deskundoloog geen goede career-move om hier een keer wat afwijkends over te zeggen. Zo zien we nu dat de Occupy-beweging belachelijk wordt gemaakt om het feit dat ze het hier überhaupt over willen hebben.

Zowel politici als journalisten zouden ons, kiezers, kijkers en lezers, serieuzer moeten nemen.

Nu ik mij wat meer heb verdiept in de financiële crisis ben ik eigenlijk alleen maar fermer gesteund in mijn overtuiging dat er maar zeer weinig mensen in staat zijn deze crisis als geheel te begrijpen en dat deze complexiteit vanuit verschillende motieven stelselmatig onderschat of ontkend wordt. Je ziet het nu ook met de Eurocrisis: er is bijna geen politicus, krant of journaal die een coherent narratief probeert samen te stellen over wat er nu eigenlijk met ons Europeanen gebeurt. Men grossiert in platte ‘samenvattingen’ die met een klein zaklampje op het handschoenenkastje gericht proberen te verklaren wat er met de motor aan de hand is. Een mooi voorbeeld hiervan is denk ik dat tijdens de perikelen rondom de Griekse staatsschuld het essentiële feit dat , omdat Franse banken ook na 2008 nauwelijks kapitaalbuffers aanhielden, een Grieks failliet ook het failliet van een aantal Franse banken en reddingen door de Franse overheid zou betekenen, meestal gewoon uit het verhaal weg werd gelaten. Het zijn deze banken die nu indirect overeind moeten worden gehouden met EU-steun en pensioenen van Griekse bejaarden, niet de Griekse overheid.

Zowel politici als journalisten zouden ons, kiezers, kijkers en lezers, serieuzer moeten nemen. Ik ben niet meer zo geïnteresseerd in welk land hoeveel miljard er nu weer niet in welk fonds wil stoppen. Of dat iemand in New York een bonus heeft gehad. Of dat de Chinese economie wel groeit. Of non-standpunten als dat het eerlijker moet of dat Nederland sterk moet zijn. Ik wil weten wat er zo massaal mis is gegaan, wat er anders moet en waarom en welke belangen dat gaat schaden en hoe we die pijn gaan verdelen. Is dat zo veel gevraagd?