De veertien maanden aan overleg tussen de sociale partners om de regelgeving van de flexibiliserende arbeidsmarkt te moderniseren, hebben niet mogen baten. Het sociaal overleg over de arbeidsmarkt is mislukt, zo bleek begin september. De sociale partners, de vakbonden en werkgeversverenigingen, hebben tevergeefs gepoogd een prangende kwestie op te lossen: hoe kunnen we voldoende zekerheid bieden aan iedere werkende op een steeds verder flexibiliserende arbeidsmarkt? Waar de één een oplossing ziet in het vaker toekennen van vaste contracten in hun huidige vorm, wil de ander toornen aan de voorwaarden die aan het huidige vaste contract verbonden zijn – juist om het toekennen van dat contract aantrekkelijker te maken.

Het debat richtte zich daardoor vooral op het flexibiliseren van voorwaarden als het bestaande ontslagrecht en doorbetaling bij ziekte, en niet op de fundamentele vraag die deze partijen misschien uit de huidige patstelling had kunnen bevrijden. De discussie over de mate van flexibilisering is wellicht belangrijk, maar doet slechts aan symptoombestrijding. Tijdens het overleg is namelijk nauwelijks nagedacht over de ondergeschikte rol die de structuur van werk in de toekomst voor het individu zal hebben. Werk zal niet meer de grote zingevingsfunctie innemen zoals het dat eerder wist te doen – het vaste contract is geen veilige haven meer.

Sinds mensenheugenis wordt zingeving ontleend aan collectieven waar men deel van is, zoals religie, sociale klasse of politieke oriëntatie. In de loop van de twintigste eeuw kregen deze collectieven vorm langs de kaders van de verzuiling, waarin elke zuil via de televisie, krant en politieke partij de moraal en haar bijbehorende waarden onderwees. Deze zuil deed daarmee dienst als normatief kompas die een kleine gemeenschap langs de complexe vragen van het leven gidste. Het fundament van deze oude kerk bleek echter aan rotting onderhevig, en een restauratie bleef uit. Dit verval van de zuilen maakte dat de zoektocht naar waarden die zin aan het leven geven, elders moest worden voortgezet.

De werkvloer is inmiddels de nieuwe gemeenschap

De behoefte aan een zingevend collectief wordt in de huidige tijd opgevangen door bedrijven. De werkvloer is inmiddels de nieuwe gemeenschap, waar medewerkers een bijdrage leveren aan ‘iets dat groter is dan zijzelf’. Een organisatie moet een missie hebben: een ‘filosofie’ waar haar gepassioneerde medewerkers in geloven. De leider bepaalt de kernwaarden van het bedrijf, waar zijn bezielde medewerkers zich vervolgens mee vereenzelvigen. Het evangelie wordt vervolgens verspreid door de marketingafdeling. Welkom bij het Starbucks-collectief, onze missie: ‘het inspireren en voeden van de ziel - een persoon, een kop en een gemeenschap tegelijk.’ Koffie maken en verkopen, dát is zingeving. Gezamenlijk dragen ze bij aan de verwerkelijking van dit inspirerende verhaal. De vraag naar ‘wat je doet’ staat vandaag in het verlengde van de vraag naar ‘wie je bent’. Identiteit en zingeving komen voort uit het bedrijf waaraan je deelneemt, en daarmee is werk onze nieuwe kerk geworden.

De vraag is hoe lang de werkgever onze pastoor nog blijft. Digitale technologieën ontwikkelen zich exponentieel, waardoor onze arbeidsmarkt fundamenteel zal veranderen. De ontwikkeling is tweeledig: aan de ene kant zal de algehele productiviteit vooruitgaan, doordat robots veel efficiënter routinematige taken van de mensen kunnen overnemen. Aan de andere kant zal de mens pas op de plaats maken en slechts een bescheiden rol spelen in het productieproces.

De ontkerkelijking van werk hoeft echter geen probleem te zijn. Mocht de aan deze ontwikkeling gepaard gaande economische groei ten bate van de gehele maatschappij komen, zal dit betekenen dat wij in totaal minder hoeven te werken. De mens zal - zoals in het verleden - ook nu in staat zijn om de mogelijkheden van innovatie te gebruiken om het leven makkelijker te maken. Het werk dat overblijft zal bovendien een sociaal en creatief karakter hebben. Deze specialistische zelfontplooiing is dus van individuele aard, wat vreet aan het strak omlijnde concept van een baan zoals we dat nu kennen.

Niet langer halen we de waarden uit ons werk, maar het werk uit onze waarden

Nu zingeving niet door God, zuil of traditionele werkgever wordt ingevuld, moet aan deze behoefte op een andere manier gehoor worden gegeven. Wanneer het collectief hierin geen rol van betekenis speelt, betekent dit dat we voor het eerst in de geschiedenis bij onszelf te rade moeten gaan over wat wij zelf belangrijk vinden. De verhouding individu-collectief wordt doorbroken. Niet langer zullen we de waarden uit ons werk halen, maar het werk uit onze waarden.

Deze ontwikkeling is nu al waar te nemen bij zzp’ers, die zich ontketenen uit hun vaste contracten om een eigen stempel op de wereld te kunnen drukken. De zelfstandige vormt daarmee een eenmanscollectief. Bovendien zal deze trend zich alleen maar voortzetten, nu in de toekomst iedereen specialist zal zijn. Dit heeft als gevolg dat zingeving strikt persoonlijk wordt. Elke werkende, niet alleen de zzp’er, wordt verantwoordelijk voor de eigen waarden die het leven richting geven.

De trend naar individuele zingeving maakt dat een beeldenstorm op komst is, een geïndividualiseerde breuk met de normatieve status quo van de werkvloer. De oude kerk is niet meer en de nieuwe kerk kon hem niet vervangen. Zingeving is iets ultiem persoonlijks, niet een leegte waar de baas, een overheid of sociale partner een invulling aan kan geven.
Zolang we deze fundamentele discussie niet voeren en doorgaan met blindstaren op de almacht van het vaste contract, blijven de onderhandelingen voor een nieuw sociaal akkoord in een impasse steken en is de maatschappij niet voorbereid op de nieuwe arbeidsmarkt van de 21ste eeuw.