De wereld als een plek waar het verplicht is om een relatie te hebben, in The Lobster (2015). Een geheim vennootschap dat als ambulante rouwzorg de plaats van doden inneemt, in Alps (2011). Of Dogtooth (2009), over een vader die zijn kinderen afschermt van de wereld buiten zijn villa en tuin, in een dictatuur op gezinsformaat. De Griekse scenarioschrijver Efthymis Filippou gebruikt zwarte humor als middel voor zijn maatschappijkritiek en dat doen maar weinig vakgenoten hem na.

Als je mijn auto wast krijg je een blinkende sticker. Een strak systeem van straffen en belonen is een van de technieken die Filippou inzet om de verhaalwereld van Dogtooth vorm te geven. Zo bepaalt de vader dat het ongehoord is om dingen over de heg te gooien of te schelden. Vloeken wordt bestraft met het lang in je mond moeten houden van mondspoelwater en het mogen kiezen van de avondactiviteit is een beloning. Alle spelletjes of activiteiten zijn op voorhand door vaderlief bedacht.

Zo zorgt de vader voor rivaliteit tussen zijn drie oogappels. Angst wordt in het verhaal als katalysator ingezet. Het vooruitzicht op straf doet de kinderen gehoorzamen, te meer omdat ‘braaf zijn’ een beloning betekent. Voor ons als buitenstaanders is die beloning nietszeggend, maar in het verhaal wordt een grote waarde aan de stickers toegeschreven. Een waarde die niet strookt met de realiteit, maar waarnaar de kinderen smachten.

Vanuit een ongezonde vorm van liefde maken ze hun kinderen stukje bij beetje kapot

Tegelijk bepalen vader en moeder welke woorden schadelijk voor de ontwikkeling van hun kinderen kunnen zijn. Op cassettes worden taalcursussen ingesproken, waarin hen een foutieve betekenis van woorden wordt aangeleerd. Zo is een karabijn een mooie, witte vogel en een zombie een klein, geel bloempje. Over de vliegtuigen die overdag overvliegen wordt hen verteld dat dit speeltuigjes zijn die vastgemaakt zijn aan de doorgaans lege lucht. Katten worden weggezet als prehistorische roofdieren. Filippou speelt hier slim met omdraaiing. Ouders horen hun kinderen vanuit liefde grip op de wereld te verschaffen. De ouders in dit verhaal maken echter misbruik van hun machtspositie en zetten het leerproces in voor hun eigen doeleinden. Vanuit een ongezonde vorm van liefde maken ze hun kinderen stukje bij beetje kapot. Totaal afhankelijk van hun ouderlijke gezin en onbedreven te overleven in de buitenwereld.

Als de zoon des huizes oud genoeg is voor seksueel contact, haalt de vader plots een collega van het bedrijf waar hij werkt in huis. Geblinddoekt wordt ze meegenomen naar de villa en al gauw heeft ze tegen betaling seks met zijn zoon. In het begin gaat het goed en houdt ze zich aan de afspraak dat de kinderen absoluut niets van de buitenwereld mogen meekrijgen. Maar de vrouw wordt vanzelfsprekend al snel nieuwsgierig en achterdochtig. Ze kan niet geloven dat de kinderen zo contactgestoord en wereldvreemd zijn als ze overkomen. Na een tijdje spreekt ze met hen af om spullen het huis binnen te smokkelen die de vader al jaren systematisch verbiedt, zoals videofilms of popmuziek. Terwijl de kinderen op een avond worden beloond met een feestje, begint een van de dochters plots een moderne dansact uit te voeren. Het is de choreografie uit de film Flashdance. Dit is voor de vader het bewijs dat zijn collega media het huis in smokkelt. Hij zoekt haar thuis op en slaat haar in elkaar met een videorecorder. Als toetje wenst hij de vrouw ongelukkige kinderen toe.

Dogtooth is Noord-Korea in het klein

Nadat ze voor het eerst geconfronteerd zijn met beelden van de hen onbekende buitenwereld, komen de dochters in opstand tegen hun vader. Ze worden nieuwsgierig en zoeken een manier om uit hun kooi te breken. Omdat hen altijd is verteld dat een kind pas klaar is om het huis te verlaten als er een hoektand (vandaar Dogtooth) uitvalt, neemt één dochter wanhopig het heft in eigen handen. Ze slaat haar hoektand er zelf uit in de badkamer en verstopt zich in de kofferbak van haar vaders auto. Enkel met de auto kan je het huis verlaten, werd hen jaren voorgelogen. Na een paniekerige nacht zoeken naar hun vermiste dochter, rijdt de vader de ochtend erop weer doodgewoon naar zijn werk. Met het allerlaatste shot van de gesloten kofferbak van de auto, wekt Filippou de suggestie dat de dochter ondertussen is gestorven. Verstikt door haar autoritaire en benauwende gezinssituatie.

In zulk soort verhalen is het niet moeilijk maatschappijkritiek te lezen. De parallel tussen dit verhaal en een autoritaire samenleving als Noord-Korea is snel getrokken. Het land waar mensen al jaren gericht worden afgeschermd van de realiteit. Waar het dictatoriale regime ondertussen ook stukje bij beetje afbrokkelt, door smokkelaars die media invoeren en gericht verspreiden onder de inwoners.

Dogtooth is Nood-Korea in het klein. De vader als grote leider Kim Jong-un, de kinderen als de bange inwoners van het land en de vrouwelijke collega als smokkelaar die media gericht onder het volk verspreidt. Filippou giet zijn scherpe kritiek op totalitaire regimes in de herkenbare setting van een gezin. Een maatschappelijk ideaal waartoe we ons kunnen verhouden omdat het ons bekend is.

Het gezinshoofd is geen beschermend voorbeeldfiguur, maar een boeman

Hierin schuilt meteen ook de omkering waar Filippou slim mee speelt, want het gezin in Dogtooth is allesbehalve veilig. Het gezinshoofd is geen beschermend voorbeeldfiguur, maar een boeman. Onze associatie met een gezin is veiligheid, warmte en liefde. Wat we voorgeschoteld krijgen in Dogtooth is het omgekeerde. De spanning in het verhaal wordt net door deze dubbelheid opgewekt. Zo bevraagt Filippou het moderne maatschappelijke gezinsideaal, dat lang niet overal zo rooskleurig is.

De zwarte komedie Dogtooth is acht jaar nadat hij uitkwam nog steeds actueel, in een Europa waar steeds meer lidstaten rechtsaf richting een dictatuur lijken te slaan. Kijk naar landen als Turkije of Polen. Dogtooth is ondertussen een moderne klassieker en wordt nog regelmatig vertoond bij verschillende arthouse bioscopen en filminstituten, vaak met lezingen van enige duiding voorzien. Hoe wrang en grillig het wereldbeeld van Efthymis Filippou ook mag lijken, hij is een belangrijke criticus die zijn boodschap op authentieke wijze verpakt in een dystopische sprookjesvorm en zich afvraagt: Wat als?