Het Sinterklaasfeest is het jaarlijkse moment waarop de dagelijkse ruzies even massaal worden vergeten en alle Nederlanders saamhorig het leukste kinderfeest ter wereld vieren. Dit suggereren tenminste de regels uit het Sinterklaasliedje, waarin de makkers hun ‘wild geraas’ staken zodra het heerlijk avondje is gekomen. In werkelijkheid ligt het wel anders. Het sinterklaasfeest is eerder het toneel van de meest verhitte discussies en van allerlei vormen van sociaal protest. Dit tot ergernis van iedereen met romantische voorstellingen bij het traditionele kinderfeest.

De kritiek op de huidskleur van Zwarte Piet wordt door liefhebbers van het nationale cultuurerfgoed met gespeelde moeheid weggewuifd. Men beweert moe te zijn van alle kritiek op het sinterklaasfeest, terwijl in werkelijkheid het nog best meevalt met alle kritiek. Het is tenslotte uitsluitend de kleur van de helper van Sinterklaas die bekritiseerd wordt, en niet meer dan dat.

De kritiek op de huidskleur van Zwarte Piet wordt door liefhebbers van het nationale cultuurerfgoed met gespeelde moeheid weggewuifd.

Het verbaast me dat niemand echt de vraag naar het (maatschappelijk) nut van Zwarte Piet heeft gesteld. Mensen wringen zich in de vreemdste bochten om uit te leggen waarom hij zwart hoort te zijn, maar niemand vraagt waar deze figuur eigenlijk toe dient. Dat is opvallend, want ik kan me niet voorstellen dat hij een duidelijke educatieve functie heeft of dat er een verband bestaat tussen zijn aanwezigheid en de omzet die de winkels in de decembermaand draaien. Ik begrijp dat de maatschappelijke discussie op dit moment over zijn kleur gaat, maar het is toch opmerkelijk dat je deze vraag zelden hoort.

Misschien nog opmerkelijker is, dat het nut van het jaarlijkse feest zelf helemaal nooit in twijfel wordt getrokken. De intocht van Sinterklaas, bijvoorbeeld, is ieder jaar een groot spektakel dat een aanzienlijk aantal bezoekers trekt en waar de publieke omroep groots voor uitpakt. Ongetwijfeld wordt daar een behoorlijke som publiek geld aan uitgegeven. Toch hoor je nooit iemand klagen dat dit allemaal betaald wordt van onze ‘zuurverdiende’ belastingcenten. Ook heb ik nog nooit iemand horen betogen dat de winkelketens zelf moeten opdraaien voor de kosten, aangezien zij degene zijn die er het meest van profiteren.

Als we de experts over onze tijd moeten geloven is dit gebrek aan kritiek vreemd. Keer op keer horen we dat in onze moderne samenleving - die beheerst wordt door de ‘neoliberale ideologie’ - alles zijn maatschappelijk nut moet bewijzen en anders met uitsterven wordt bedreigd. Het Sinterklaasfeest daarentegen heeft nog nooit zijn maatschappelijk nut hoeven bewijzen en is nog nooit ter verantwoording geroepen. En hoewel er actief over de kleur van de Zwarte Pieten wordt gediscussieerd, staat het jaarlijkse evenement zelf nog steviger overeind dan het koningshuis. Zelfs de vertegenwoordigers van de beweging tegen Zwarte Piet zijn bijna eenduidig voorstander van het kinderfeest als zodanig.

Desondanks is het interessant de vraag te stellen welk nut Sinterklaas heeft. Zouden we hierop een eenduidig antwoord kunnen vinden? Het is een kinderfeest, maar dienen kinderfeesten een maatschappelijk nut? Waarom is er dan slechts één per jaar? Natuurlijk is het algemeen bekend dat speelgoedmagnaten en chocoladefabrieken garen spinnen bij het jaarlijks terugkerende evenement, maar ik betwijfel of dat de reden is dat de gemiddelde Nederlander het feest zo belangrijk vindt. Sterker zelfs, de commercialisering rondom Sinterklaas is bij uitstek iets dat jaarlijks bekritiseerd wordt en waartegen het feest volgens de meesten beschermd dient te worden. Denk maar aan de reacties wanneer de pepernoten begin september alweer in de supermarktschappen verschijnen. Ieder jaar wordt dit gezien als commercieel misbruik van het authentieke Sinterklaasfeest.

Ik kan ook maar moeilijk voorstellen dat de woedereacties, die we vooral zien bij de voorstanders van Zwarte Piet, zoals de uitbarsting van Henk Westbroek laatst bij Pauw en Witteman, een ingecalculeerde woede is, ingegeven vanuit een angst voor economische stagnatie gedurende de Decembermaand, of vanuit een belang dat hij heeft bij een van de speelgoedfabrieken van Nederland. Zijn woede kwam op mij over als een oprechte emotie, als gevolg van een bedreiging van iets waar hij waarde aan hecht. Deze woede-uitbarstingen worden zelden bekritiseerd, omdat iedereen het min of meer begrijpelijk vindt dat je emotioneel wordt als het om culturele gebruiken gaat, zoals het Sinterklaasfeest. Blijkbaar is het voor de meeste Nederlanders evident dat veranderingen omtrent deze gebruiken gepaard gaan met een woede-uitbarstingen hier en daar.

Het idee dat er ooit een tijd was waarin mensen zonder enige discussie een culturele traditie vierden is een hardnekkige, nostalgische mythe.

Dit is nu eenmaal hoe het gaat met culturele gebruiken waar een gemeenschap waarde aan hecht. Dit soort gebruiken zijn een actief strijdtoneel en nooit een oase van rust, een romantisch paradijs of een heerlijk avondje zónder wild geraas. Het idee dat er ooit een tijd was waarin mensen zonder enige discussie een culturele traditie vierden is een hardnekkige, nostalgische mythe. Zodra iets een morele of emotionele betekenis krijgt, wordt het voor een gemeenschap een terrein waar eergevoel, verbolgenheid en woede een belangrijke plaats hebben. Dit is deel van de logica rondom culturele gebruiken.

Het sinterklaasfeest toont aan dat ook in onze ‘neoliberale’ tijdsgeest ruimte bestaat voor zaken waar mensen emotionele of zelfs morele waarde aan hechten. Niet alles wordt in deze tijd gelegd op de weegschaal van het efficiency denken en van maatschappelijk nut, ongeachte wat de experts mogen beweren.

Inmiddels begint het er overigens op te lijken dat Zwarte Piet niet lang meer zwart zal zijn. Dit past goed binnen het plaatje van het emotionele strijdtoneel dat Sinterklaas is. Het eergevoel maakt bij steeds meer mensen plaats voor een schaamtegevoel en ook dat is een emotie die wezenlijk bij culturele gebruiken hoort. Desondanks zal Sinterklaas zelf nog wel een tijdje bij de Nederlanders blijven. Simpelweg omdat het zo’n heerlijke aanleiding geeft voor discussie en protest.